Z uwagi na to, że komentarze pod poprzednią notką, która była zapisem z rozmowy przeprowadzonej z Witoldem Gombrowiczem w 1963 r. w zasadzie nie odnosiły się do walorów lub ich braku jego poczynań literackich, ale koncentrowały się na pewnych szczególnych cechach charakteru ww. pisarza, a których wyeksponowanie miało w intencji komentujących unieważnić znaczenie jego twórczości, postanowiłem przedstawić trochę  argumentów w rzeczonym temacie.
vide:       http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/gombrowicz-o-sobie-i-o-innych

Oto przy okazji przyznawania corocznej nagrody londyńskich „Wiadomości” za najlepszą książkę polskiego autora wydaną na emigracji (nagrody przyznawane były w latach 1958 – 1970) grono jurorów w osobach:
Stanisław Baliński
http://www.strony.ca/Strony63/articles/a6303.html
Wacław Grubiński
http://buwlog.uw.edu.pl/obiekt-miesiaca-wplyw-literatury-na-zycie-czyli-ciekawe-losy-waclawa-grubinskiego
Marian Kukiel
http://www.kulturaparyska.com/pl/ludzie/pokaz/k/marian-kukiel
Tadeusz Nowakowski
https://www.porta-polonica.de/pl/atlas-miejsc-pami%C4%99ci/tadeusz-nowakowski
Zygmunt Nowakowski
http://nakrolowejjadwigi.blox.pl/2013/07/Zygmunt-Nowakowski.html
Jan Rostworowski
http://www.cultureave.com/rezygnacja-z-lozy-jan-rostworowski-1919-1975/
Juliusz Sakowski [wybrany na miejsce śp. Ferdynada Goetla]
https://www.bu.umk.pl/Archiwum_Emigracji/Sakow1.htm
Tymon Terlecki
http://www.oficyna21.pl/index.php/autorzy/46-tymon-terlecki
Józef Wittlin
https://culture.pl/pl/tworca/jozef-wittlin

jako najlepszą książkę napisaną w 1962 roku uznało „Dziennik 1957 - 1963” Witolda Gombrowicza, (wydawca: Instytut Literacki, Paryż).
Formalnie patronowe obradom jury redaktor „Wiadomości” Mieczysław Grydzewski, nie biorący w typowaniu i uzasadnianiu kandydatur jak i  głosowaniu. Trzech zaproszonych członków jury nie mogło stawić się w wyznaczonym terminie ani nie nadesłało listownie swoich nominacji: Jozef Łobodowski, Józef Mackiewicz i Oskar Halecki. Zapis obrad jury w dniu 30 marca 1963 r. , które wybrało zwycięski tytuł za rok 1962, opublikowano w numerze „Wiadomości” z 11 sierpnia 1963 r., (Nr 906). Natomiast wykaz wszystkich laureatów wraz z nominacjami i uzasadnieniami członków jury zawiera publikacja wydana przez Polską Fundację Kulturalną z Londynu w 1993 r., zatytułowana „Od Herberta do Herberta” w opracowaniu Stefanii Kossowskiej. Z tej ostatniej publikacji przytaczam wypowiedzi członków jury, które odnoszą się do Witolda Gombrowicza. Są one nieco skrócone w porównaniu do wersji zapisu znajdującej się w „Wiadomościach”, ale dokonane skróty redakcyjne nie mają wpływu na tzw. meritum zawarte w wypowiedziach. Ja z kolei również pominąłem niektóre partie tekstu, (nie dotyczące bezpośrednio Gombrowicza), zaznaczając te miejsca jako (…). Ponadto niektóre przywołane w tekście nazwiska lub określenia uzupełniłem linkami bądź własnymi przypisami umieszczonymi w nawiasach kwadratowych […].

1. Uzasadnienie nominacji do nagrody

Tadeusz Nowakowski:
Zaalarmowany tatarskimi wieściami że ruciany wianeczek, który w moim najgłębszym przekonaniu powinien przypaść Witoldowi Gombrowiczowi, mógłby, co nie daj Boże, ozdobić niewłaściwe czoło, rzuciłem dom mój i majętność całą, przybyłem tutaj, nie chwaląc się - z narażeniem życia, skoro ilośc wypadków lotniczych rośnie z miesiąca na miesiąc; dla Gombrowicza ratowania rzucim się przez morze. Zgłosiłem do nagrody wypróbowanego przyjaciela tego pisma, autora fascynującego „Dziennika”, pisarza w równym stopniu urzeczonego emigracją co agnostycy poszukiwaniem prawdy. Na wstępie:  gdyby Gombrowicz sam siebie nie wymyślił, należałoby to od dawna uczynić w jego imieniu. Stworzył przecież teatrzyk niesamowity, na którego cierpliwych deskach jest głównym amantem, reżyserem, suflerem, publicznością, a zarazem recenzentem nie szczędzącym słów zachęty i podziwu dla swego niedoścignionego bohatera. Stworzył własny system planetarny, w którym przyznał sobie skromnie rolę słońca, a jednocześnie powierzył niektórym krytykom, wybrańcom losu, niczym planetom, przywilej krążenia wokół swojej twórczości. Na przykład: Sandauerowi w Warszawie, Jeleńskiemu w Paryżu, Mieroszewskiemu w Londynie, żeby wymienić najważniejszych zwolenników kultu tej niezwykłej jednostki.
http://www.fzp.net.pl/kultura/artur-sandauer-100-rocznica-urodzin
https://culture.pl/pl/tworca/konstanty-jelenski
http://www.kulturaparyska.com/pl/ludzie/pokaz/m/juliusz_mieroszewski

Kult jednostki? To brzmi dumnie. Twórca „ferdydurkizmu” stworzył, co również ważne, własne prosektorium, w którym dokonywa na sobie bez znieczulenia, niczym chirurg-masochista, operacji nie lada. Nie dość, że chirurg, to jeszcze wspaniały królik doświadczalny, sympatyczna morska świnka. Co więcej: bojownik! Pokój – szczęśliwość, ale bojowanie – byt nasz podniebny. Toczy więc od wielu lat swoją wojnę kokoszą przeciw jawnym i urojonym przeciwnikom, uwrażliwiony na słowa krytyki niczym owa Królewna-Groszynka, co to oka nie zmrużyła, gdy ziarnko grochu wpadło jej pod dziewiąty materac. Ale nie zapominajmy, ze nadwrażliwość to cecha prawdziwego artysty. Małoż to Słowacki nawojował się w swoim „Beniowskim” z krytykami którzy nie uznali jego wielkości? Dlaczego Gombrowicz? A choćby i dlatego że taki swojski, że tak źle się czuje w tej polskiej skórze, która od lat kilkudziesięciu przyobleka jego wątłe lecz zbuntowane, kosmopolskie, transatlantyckie ciało. Jakie to polskie, rzewnie polskie, ta prowincjonalna tęsknota do przeskoczenia swego polskiego cienia! Spotykają go nieraz zarzuty, że „odstał, że się wyrodny syn, „sprzeniewierzył”. Obecny w tej komnacie Zygmunt Nowakowski zarzuca mu w jednym ze swych felietonów że pragnie odejść od polskości, wszystko rzucić i już więcej nie wrócić. Czytałem również w prasie wydawanej po drugiej stronie żywopłotu [„żelaznej kurtyny”], a bodaj i w książce Załuskiego, coś podobnego. [Zbigniew Załuski „Siedem polskich grzechów głównych”]. Podobny zarzut, ale jak się to mówi dzisiejszą polszczyzną: „z innych pozycji”. Si duo faciunt idem … [Jeśli dwaj robią to samo …; z maksymy Publiusa Terentiusa Afera]. … Cieszmy się, że artysta spełnia swoją rolę, że nas prowokuje do sprzeciwu, że zmusza do myślenia, do przenicowania tej lub innej wyblakłej formułki. Przyznam się szczerze że i mnie denerwuje nieraz ton Gombrowicza, ten czy inny kryg bajadery w kapeluszu z rajerami, te różne minasy, fiumy, fochy i kołysania bioderkami à la „Proust mnie przygnębia”, „Bach mi nie odpowiada”, „nie znoszę od pewnego czasu Balzaka” Ale w chwilach zwątpienia powiadam sobie” „To jednak chyba cos więcej niż tylko snobizm literackiego bywalca. To jeden z tych nieszkodliwych tików nerwowych poszukiwacza czegoś nowego, odkrywczego, taka sobie obsesja prucia włóczki, za która ukrywa się pasja wiecznego rewizjonisty, reformisty, niezadowoleńca a więc dydaktyka i moralisty.” Zresztą Gombrowicz, mistrz autoironii, napisał wyraźnie: „Owszem, mistyfikacja jest zalecana każdemu pisarzowi. Niech mąci wodę wokół siebie, aby nie wiedziano kto zacz: pajac, kpiarz, mędrzec, odkrywca, blagier, przewodnik, a może on jest tym wszystkim naraz?”

Nie wiem czy warto się jeszcze dłużej rozpływać w pochwałach nad Gombrowiczem. Autor „Dziennika” tyle dobrych rzeczy o samym sobie napisał że trudno, doprawdy, przelicytować go w tej dziedzinie. Jeśli idzie o interpretacje zawartości myślowej polskiego Jamesa Joyce’a i Salvadora Dali w jednej osobie, sam siebie dość szczodrze nadinterpretował skazując przyszłych egzegetów, biografów, hagiografów i odbrązawiaczy na bezrobocie. Marks pod koniec życia zastrzegał się, że nigdy nie był marksistą. Inaczej Gombrowicz: to gombrowiczofil całą gębą! Niechaj tam powołani dyskutują na czym polega substancja filozoficzna „Pornografii”. Mnie wystarcza w zupełności, ze umie pisać. I to świetnie, ze zaludnia moja wyobraźnię ulubionym herosem swych przygód intelektualnych – Witoldem Gombrowiczem. Mądrzy hrabiowe znali sekret likwidacji kłusownictwa: kłusowników mianowali gajowymi. Wydaje mi się więc, że powinniśmy pozyskać Gombrowicza dla naszej gajówki. Chełpił się niedawno, ze nie puszy się swymi epoletami i ze nigdy nie napisał jednego słowa inaczej niż tylko w stroju adamowym. Baczmy by się nie przeziębił. Nie pozwólmy Gombrowiczowi, fanatykowi „Wiadomości”, chadzać po Buenos Aires w stroju pierwszych rodziców. Dajmy mu czym prędzej ten liść wawrzynu na osłonę jurnej męskości. Jak order emigracyjnej Łaźni”. (…).

Zygmunt Nowakowski :
Z rzetelnym przygnębieniem i smutkiem słuchałem tego co mój poprzednik mówił na temat Gombrowicza, ale o tym powiem później, (…).

Jan Rostworowski :
(…). W wydaniu książkowym „Dziennik”, artystycznie ani nie stracił, ani nie zyskał. Mnie osobiście łatwiej było towarzyszyć Gombrowiczowi w tych podróżach po samym sobie gdy to się odbywało z przystankami na łamach miesięcznika. Gonienie za nim bez przerwy przez książkę wymaga treningu i mocnych nerwów, bo Gombrowicz nie chodzi, ale cały czas chytrze pod samego siebie się podkrada. Gdy odskakuje na bok, w dziedzinę innych niż on sam zjawisk literackich, muzycznych, filozoficznych czy społecznych, jest to tylko rzucanie bumerangiem, który wiadomo że wróci do niego i ze w dalszym ciągu chodziło właściwie tylko o Gombrowicza. Ogłoszenie „Dziennika” w formie książki jest dla szczupłego grona czytelników tego niełatwego pisarza wydarzeniem ważnym i pożytecznym. Publikując „Dziennik” Gombrowicz oddaje w ręce swoich wyznawców klucz do czytania Gombrowicza. Rozjaśnia ciemne i prostuje zawiłe zakamarki twórczości, a jest ich wiele. Dla historyków literatury „Dziennik” będzie źródłem rozkosznych poszukiwań. Amatorom razowego chleba i klusek z makiem do gustu nie przypadnie. Sarmata wybrzydzi się na Gombrowicza w dzienniku, a literat lubujący się w starych koronkach odwróci twarz od nerwowego dziwoląga, który powiedział o sobie , że chodzeniem po brzytwie jest rozkoszą bogów, o ile istnie Bóg, poza jednym, któremu na imię Gombrowicz. Proponuję nagrodzenie „Dziennika” Gombrowicza po prostu dlatego że jest to w literaturze polskiej dzieło i oryginalne i wybitne. (…).

Juliusz Sakowski :
Do nagrody na pierwszy miejscu postawiłem „Dziennik” Gombrowicza. Od razu musze się zastrzec że – w odróżnieniu od jego przysięgłych bałwochwalców i nabożnych cmokierów – nie uważam Gombrowicza za ekstrakt wszechgłębi i najwyższe wcielenie genialności. Uważam, ze chwalcy i przechwalcy złą przysługę oddają temu pisarzowi natrętna swa beatyfikacją. Ale on sam natarczywie domaga się postawy kornej i każda inna wprawia go w panikę. Za kilka żartów i złośliwości, którymi przed laty poważyłem się naruszyć nimb jego arcywielkości, osmagał mnie w swoim „Dzienniku” karnie, a raczej – przepraszam za słowo – osikał. Jeśli dziś ten jego „Dziennik” wysuwam do nagrody, czynię to nie w masochistycznym transie, ani żeby dać lekcje szlachetności czy dobrych manier jego autorowi. Tym mniej żeby go sobie ująć, czy przejednać. Dla uniknięcia takich nieporozumień pragnę go zapewnić że byłbym szczerze niepocieszony, gdyby zaniechał swoich docinków i wyzwisk pod moim adresem, które traktuję jako miły dowód jego wdzięcznej (czy niewdzięcznej) pamięci.
Poza tym w dzisiejszym moim związku z Gombrowiczem czuję się jak ten co się zaręczył i na pytanie czy jego narzeczona jest bardzo urodziwa, odpowiada: „To rzecz gustu. Mnie się nie podoba”.

Dlaczego więc wysuwam do nagrody „Dziennik” Gombrowicza? To nie moja wina – ani jego. To wina innych książek. Jego „Dziennik” jest od nich lepszy – bezsprzecznie i nieskończenie.
[w appendix na końcu notki podałem tytuły innych książek oraz nazwiska ich autorów, które zostały zgłoszone/nominowane na pierwszym miejscu do nagrody „Wiadomości” za 1962 r.].
Nieprzerwany monolog autora, którym jest cała twórczość Gombrowicza, obsesyjny egotyzm o cechach manii prześladowczej, ten egotyzm który może nużyć i niecierpliwić gdzie indziej, w sam raz jest na miejscu w „Dzienniku”. Dziennik pisarza to u nas rzadkość i właściwie narodził się na emigracji dzięki Lechoniowi, Bobkowskiemu i Gombrowiczowi. Jego „Dziennik” różni się od tamtych dwóch przez to że jest proza intelektualną - jeszcze większy u nas rarytas. Powiedziałbym o tym „Dzienniku”, jak mówił w takich razach prof. Fortunat Strowski, stary Francuz, choć Polak z nazwiska i pochodzenia: C’est éblouissant, c’est splendide, c’est … presque bien! [fr.: to jest zachwycające, to jest wspaniałe, to jest … prawie dobre].

Zaczął pisać dziennik, żeby – jak sam wyznał – „przełożyć siebie na język zwyczajny”. Tak napisał autor, o którego twórczości można by powiedzieć że jest nieprzetłumaczalna na żaden język – nawet na język polski. Powiedziałem: nieprzetłumaczalny na żaden język, a oto – właśnie jego, Gombrowicza – tłumaczą na wszystkie. To nie pierwsza niespodzianka którą nam zgotował. Okazuje się że językiem „zwyczajnym”, którym normalnie nie posługuje się w swej twórczości, włada tak sprawnie jakby od niepamiętnych czasów ćwiczył się z nim na stronie. Tym przestarzałym i pogardzanym przez siebie sposobem osiąga efekty zaskakująco celne. Jego uwagi o Chopinie i Beethowenie, o przyrodzie i malarstwie, o religii i śmierci, o Balzaku czy Mannie są zawsze pobudzające, nieraz odkrywcze, a na pewno znacznie ciekawsze niż to co ma do powiedzenia o sobie.

Proszę Panów o przyznanie mu nagrody, bez hamowania uprawnionej irytacji że na nią zasłużył.

Tymon Terlecki :
Chciałbym mówić o moim kandydacie, ale wprzód muszę się zastrzec – niestety nie jestem w tym względzie oryginalny – że nie należę ani do wyznawców ani do adoratorów Gombrowicza. Mam nawet coś w rodzaju pretensji za bezceremonialne, niesportowe obchodzenie się z krytykami. Mówiąc szczerze, nie bardzo to rozumiem, bo zawsze myślałem i myślę do dzisiaj że większym, czystszym zyskiem każdego pisarza jest jeden inteligentny przeciwnik niż dwóch naiwnych potakiewiczów. Mimo to i niezależnie od tego, nawet niezależnie od represji, które mnie spotkają za to co teraz mówię, uważam że Gombrowicz zasługuje na nagrodę „Wiadomości”, a jego „Dziennik” za odznaczenie palma najlepszej książki ubiegłego roku.

Za co? Tadeusz Nowakowski bardzo dowcipnie mówił o Gombrowiczu, lecz stwierdził że jest go trudno uchwycić. Według mnie Gombrowicz zasługuje na nagrodę za myślenie pod prąd, pod włos, za myślenie niekonformistyczne, przekorne, ryzykanckie. Oczywiście wiem że takie myślenie ma swoje niebezpieczeństwa i pułapki, ma swoje schematy i szablony, nawet swoje konformizmy. I niestety, na swoje koterie. Ale mimo wszystko co potrafiłbym jeszcze powiedzieć na niekorzyść Gombrowicza – takie myślenie, pisanie, kształtowanie materii pisarskiej jest czymś odświeżającym, pobudzającym, odmładzającym. Spełnia istotna role w środowisku ludzkim, bo każde środowisko ludzkie ma skłonność do kostnienia, do arteriosklerozy. (…). [Dotyczy to zwłaszcza] naszego środowiska, które coraz bardziej kostnieje w szablonie pozytywistycznym.

Józef Wittlin :
(…).
O nowym „Dzienniku” Gombrowicza mogę tylko dodać to, co już nieraz mówiłem o innych książkach tego autora. Myślę, że w tym szanownym i drogim mi gronie jestem najstarszym zwolennikiem Gombrowicza, bo już w r. 1937, w Warszawie, na zebraniu akademii „Wiadomości” wysunąłem do nagrody „Ferdydurke”. [W 1937 r. zwyciężyła kandydatura książki autorstwa Jeremiego Wasiutyńskiego pt.: „Kopernik. Twórca nowego nieba”]. Mam też na sumieniu - jeżeli to w ogóle można nazwać mieniem na sumieniu – esej pt.: „Apologia Gombrowicza” oraz przedmowę do „Transatlantyku” i kilkakrotne starania żeby tego autora tutaj przeforsować. Nie będę już powtarzał argumentów wysuniętych przez moich kolegów, popierających tę kandydaturę, ale to właśnie wydaje mi się ważne: za przeproszeniem gen. Kukiela chciałbym powiedzieć, że w naszych warunkach emigracyjnych Witold Gombrowicz, ten niegrzeczny Józio czy Dyzio literatury polskiej, jest koniecznością historyczną, o ile do historii należy myśl, bezpośrednie reagowanie na świat, bezpośrednie reagowanie na rzeczywistość zewnętrzną i rzeczywistość wewnętrzną. Mógłbym tak jak Sakowski zająć stanowisko podkreślone tym, że Gombrowicz właściwie nie zrewanżował mi się tak jak trzeba było. Niemniej, a może właśnie dlatego, wysuwam i bardzo gorąco popieram jego kandydaturę. Wszystko co Gombrowicz pisze jest rzadkim w naszej literaturze zjawiskiem absolutnej, a niekiedy aż prowokującej niezależności umysłu, o wysokim napięciu energii twórczej. Niektóre opisy w jego „Dzienniku” są rewelacyjne. Na przykład gdy Gombrowicz opowiada o swoim spotkaniu z krową: - „Jej krowiość zaskoczyła do tego stopnia moją ludzkość, ten moment w którym spojrzenia nasze się spotkały, był tak napięty, że stropiłem się jako człowiek, to jest w moim ludzkim gatunku”. Równie rewelacyjne jest to co pisze: o koniach, o człowieku na koniu, o psach, o tym czy zabić czy nie zabić psa. Zarówno dla zwolenników jak i przeciwników Gombrowicza nowością w tym tomie „Dziennika” będzie wszystko co ma on nam do powiedzenia o muzyce, o sztukach plastycznych, o demonizmie przyrody lub o religii. Stanowi to szczególnie miłą niespodziankę dla tych, którzy zarzucają Gombrowiczowi że zajmuje go jego własna, jakże złożona i trudna osoba. „Dziennik” Gombrowicza powinien być nagrodzony, nawet za to co w nim może drażnić i niepokoić. Cenne i ożywcze bywają nawet i omyłki prawdziwie twórczych nonkonformistów. Pisarze na ogół potwierdzają to co ludzie czują, albo wydobywają z nich to co powinni czuć lub to czego czuć nie powinni. Pokazują ze tak a tak trzeba Myślec w tej sprawie , lub że tak myśleć nie trzeba. Gombrowicz jest zupełnie nowy, zaskakujący. Gdy czytam Gombrowicza, po raz pierwszy zaczynam myśleć o tych rzeczach, których on co prawda nie wymyślił, ale pierwszy nam podsunął do myślenia. (…).

1. Dyskusja

Zygmunt Nowakowski :
Podziwiam rycerskość Sakowskiego, który zaatakowany kilkakrotnie w sposób zupełnie ordynarny przez Gombrowicza, zapomina o tym i wysuwa jego kandydaturę. Będę bardzo szczery. W okresie poprzedzającym Wielkanoc zarządziłem sobie coś w rodzaju rekolekcji i z nieprawdopodobna przykrością przeczytałem „Transatlantyk” i kawałek jego dramatu, oraz dwa tomy „Dziennika”.
[dramat „Ślub” wydany w jednym wolumenie z powieścią „Trans-Atlantyk” w 1953 w Paryżu przez Instytut Literacki].
Moje wrażenie, moje głębokie przekonanie jest że trudno spotkać się z gorszym deprawatorem stylu i myśli niż Gombrowicz. To, co on pisze, powiedzmy, w „Transatlantyku”, ten sposób pisania jest dobry w krótkim skeczu, w noweli która powinna zamknąć się w kilkunastu stronach – po czym mam tego wszystkiego absolutnie dość! Nie zniosę tego dłużej! Rzekoma nowość która wnosi – powiedzmy formalnie – Gombrowicz? Przecież to przed nim, grubo na czterysta lat przed nim zrobił Rabelais, a co przełożył na polski w sposób niedościgniony Boy! Tak że gdy człowiek czyta teraz te rzeczy – przecież niedołężne! Nudne i niedołężne! Ale książka „Transatlantyk” nie wchodzi w tym wypadku w grę, wchodzi w grę „Dziennik”. Oczywiście tom drugi, gdyż pierwszy był wydany w roku 1957. Nie wiem dlaczego padły tutaj słowa o tym, jakoby literatura pamiętnikarska w Polsce stała tak nisko że dopiero właściwie Gombrowicz przynosi jakąś nowość. Panowie drodzy! Jeszcze nie został wydany „Dziennik” Lechonia – w którym odbija się cały świat. Mnóstwo jego zainteresowań. Podczas gdy Gombrowicz i jego dziennik to jest tylko Gombrowicz, to jest tylko ten Narcyz, który uważa siebie samego za słonce, dookoła którego się obraca cały świat! I nie ma człowieka równie nudnego jak właśnie Gombrowicz.

Mówiłem o Lechoniu. A niedawno przecież wyszły dzienniki Żeromskiego. Jakżeż szlachetne! Jak pełne zainteresowania! Jak mało w tym jest o Żeromskim! A jak dużo jest o świecie, o Bogu, o przyrodzie! U Gombrowicza jest tylko i wyłącznie Gombrowicz. (…). Czytałem Gombrowicza! I „Dziennik” i „Transatlantyk” czytałem z najwyższym oburzeniem jako Polak, i jako emigrant! To Państwa może zirytować, mogę was nawet zrewoltować tym powiedzeniem! Ale to jest człowiek, który się wyobcował z emigracji! To jest człowiek, który się wyobcował z Polski! To jest człowiek, który dzisiaj, w tej chwili, w roku 1963, pisze o Polsce z pogardą! Człowiek, który pisze, że Polak, aby zostać pełnym człowiekiem, powinien się wyzwolić z polskości! Ja tego nie mogę słuchać! Ja jestem starym człowiekiem, który stoi na progu tamtego świata. I wszystko co mam, co kocham – to Polska! U niego wszystko jest głupie. Muzeum, to idiotyzm! (bo w muzeum powinien być tylko jeden obraz w każdej sali – a jak on to sobie wyobraża, nie wiem). Każdy koncert, to jest po prostu kompromitacja muzyki! Balzak jest cymbałem! A z Polaków? Chopin, owszem, ale nie popisujmy się Chopinem, bo on wcale nie należy do Polski. A Reymont? Wszystko to co stanowi istotę polskości jest dla niego przedmiotem najdalej idącej pogardy! Mówię jak stary człowiek i jak konserwatysta, którym niewątpliwie jestem. Czułbym się w najwyższym stopniu upokorzony gdyby rezultatem tego głosowania miała być nagroda dla Gombrowicza.

Stanisław Baliński :
Gdy czytałem w swoim czasie Gombrowicza „Pamiętnik z okresu dojrzewania”, byłem nim zachwycony. Ale nowele, te, które wydawały mi się nowe i odkrywcze przed wieloma laty, należą do czwartego a nie siódmego dziesięciolecia. [dziesięciolecia XX wieku]. Gdy przyszła potem drukowana w wyjątkach w „Skamandrze” powieść „Ferdydurke”, była to również nowość. Powieść ta stanowiła odkrycie. Przypominam to dlatego, że z punktu widzenia nowości, sztuka było czytać i odkrywać Gombrowicza trzydzieści lat temu, a nie dzisiaj. Potem przyszły inne utwory i wreszcie pierwszy i drugi tom „Dziennika”, wysuwany obecnie do nagrody. „dziennik” jest dla mnie osobiście nudny i sztuczny. Porównywa się Gombrowicza z Kafką. Kafka był prorokiem naszej epoki; Gombrowicz, jeśli się opierać na jego „Dzienniku” , jest tylko jej aktorem.

Wacław Grubiński :
Zgadzam się z tym, co mówił Zygmunt Nowakowski. Podkreślano tutaj z pochwałami, że Gombrowicz jest intelektualistą. Ale jest intelekt i intelekt. Przypominam sobie że Zofię Nałkowską również nazywano intelektualistką. Zauważyłem tez nie bez zdziwienia że niektórzy moi koledzy wysuwający do nagrody książkę Gombrowicza, za naczelną cechę jego pisarstwa uważają to co nazywają nowością. Osobiście tej nowości nie dostrzegłem. Ale nie to jest istotne. Istotne jest że „nowość” nie należy do kryteriów, którymi się ocenia dzieło sztuki, wartość utworu pisarskiego. Homer jest pisarzem świetnym, choć nie wprowadzał nowości. Pisarze wprowadzający tzw. nowości, mają to do siebie że się prędko starzeją. Nowość się starzeje. Nowość jest nowością bardzo krótko. Jakże często się zdarza że wczorajsza nowość nazajutrz staje się trupem. Nie jest ważne, czy ktoś w swoim utworze popisuje się „nowością”, lecz to, czy wnosi swą osobliwą witaminę, która stanowi o trwałej żywotności utworu.

Marian Kukiel :
Przyłączam się do zdania p. Zygmunta Nowakowskiego, dodając od siebie tylko że z punktu widzenia literatury Gombrowicz - wstydzę się - dla mnie jest nieczytelny. Nie nauczyłem się tego czytać.

Tadeusz Nowakowski :
W skupieniu wysłuchałem oświadczenia mojego wielkiego mojego wielkiego imiennika, Zygmunta Nowakowskiego. Była to wypowiedź spontaniczna, szczera i bezkompromisowa, stanowiąca bilet wizytowy tej postawy niezłomnej, jaka od lat cechuje Zygmunta Nowakowskiego. A jednak miałem poczucie, że nieobecnemu na tej Sali Gombrowiczowi, który w moim przekonaniu jest pisarzem par excelllence emigracyjnym i aż nadto polskim, dzieje się krzywda. Można by długo dyskutować, czy jest rzeczą wskazaną stosować kryteria dość nieliterackie, a raczej pozaliterackie, kwestionujące obywatelskie czy tez patriotyczne nastawieni9e Gombrowicza. Nie czas tu i miejsce na podjecie takiej zasadniczej dyskusji. Chce jednak powiedzieć, że w tym właśnie leży to wielkie i ponętne ryzyko powołania pisarskiego, by zetrzeć się czasem ze zbiorowością tak głęboko dotknięta i urażona w swych najświętszych uczuciach. Osobiście wypowiadam się za ochrona samotnych kotów, a nie pomników i czułych pamiątek. Co do oburzenia moralnego na krnąbrnych i zbuntowanych, kryteria bywają tu nieraz płynne i ulegają prawom czasu. Iluż to myślicieli, iluż pisarzy spotkał zarzut „deprawacji”! Si magnis parva … [jeśli godzi się porównywać] takiemu np. Sokratesowi zarzucano że „gorszy młodzież”. [si parva licet componere magnis – jeśli godzi się porównywać rzeczy wielkie z małymi – Publius Vergilius Maro: „Georgiki”]. Co u nas, na lechickich polach, wygadywano niegdyś na Brzozowskiego. Pewne koła nie zostawiały, na przykład, suchej nitki na Żeromskim.

W przypadku Gombrowicza sprawa jest dość oczywista: pisarz poszukuje swojej prawdy o życiu i świecie, intencje jego są czyste. W jego serdecznej zwadzie z koncepcja „polskości zbyt polskiej” nie widzę nawet cienia nihilistycznej pogardy, widzę jedynie nieszczęśliwa, bo zawiedzioną miłość do świata z którego wyrósł i którego przezwyciężyć nie może. Inna zupełnie sprawa, czy nie grzeszy czasami nadmiarem kawalerskiej czy wręcz kawaleryjskiej fantazji, iście szlacheckiej z ducha przekory, czy w przystępie błyskotliwości, sądząc że atakuje, nie zapuszcza się czasem w afirmację?

Gombrowicz - „destruktor”, Gombrowicz - „odszczepieniec”. Nie demonizujmy tego zjawiska. Chciałbym zaapelować do Zygmunta Nowakowskiego, żeby naszego znakomitego kolegę po piórze który znalazł się nie tylko geograficznie, na antypodach, nie okładał klątwą papieską. Odrzućmy młot na sandomiersko-argentyńska czarownicę. Zresztą nie kto inny ale właśnie ten „wstydzący się polskości” Gombrowicz żyje z uchem przyłożonym do polskiej ziemi. Jego te sprawy przejmują, on nimi żyje. Nie deklarując, jak to się szumnie powiada, swej „postawy niepodległościowej”, w swej twórczości, zwłaszcza w „Dzienniku”, toczy polemiki, i to w sposób celny, z partyjnym ciemnogrodem, przydeptuje niejedną achillesową piętę marksizmu-leninizmu, walczy z wulgaryzacją, z podziałem świata na „biały” i „czarny”; słowem: manifestuje swym piórem całkowitą swobodę słowa i myśli, atut nasz najważniejszy. Pan Grubiński był łaskaw zauważyć że intelekt Gombrowicza i jego talent pisarski niedużej są klasy. Czym sobie jednak wytłumaczyć to dziwne zjawisko, że on, nieobecny tutaj ciałem, porusza nasze emocje, prowokuje do gromkich oświadczeń i deklaracji, nieczynnym, zdawałoby się, wulkanom każe wybuchać ogniem i lawą? Nie musi więc być aż tak źle z intelektem Gombrowicza, skoro dziesięciu poważnych i wytrawnych znawców z takim temperamentem przekomarza się na temat twórczości tego pisarza.

Gombrowicz, artysta sejsmograficznie wyczulony na zagadnienia współczesności, ma unerwione oko, podpatruje, demaskuje, śmieszy, tumani, przestrasza. Tak jest: przestrasza, bo zagląda nieraz w głąb takich studni nad którymi tylko niewielu się schyla. Próbowano nieraz przyczepić się do tego lub innego wątku z jego prozy, a to do ręki kelnera, do krowy na łące, do anty-psa itd., nie wiedząc zapewne że to okruchy pękniętego zwierciadła w którym odbijają się rzeczy uniwersalne. Każdego pisarza można w ten sposób „załatwić”, wyrywając mu z kontekstu krowę, kota, rękę kelnera czy inny rekwizyt. Ale ja widzę w tym pisarstwie coś więcej niż zdobnictwo literackie. Na dnie gombrowiczowskiej prozy ukrywa się rozpaczliwe poszukiwanie nitki Ariadny, zgubionej w ciemnościach Labiryntu. Powiem więcej: utwory Gombrowicza kojarzą mi się z pocztą rozbitka, z butelką wyłowiona z morza, z rozpaczliwym S.O.S. człowieka który szuka prawdy o swoim czasie.

Jan Rostworowski :
Zostały dwie miary przyłożone do Gombrowicza. Pan Zygmunt Nowakowski mówił o patriotyzmie, a inni koledzy mówili o filozofii Gombrowicza. Ja ani jednej ani drugiej nie chcę przykładać. Wydaje mi się, ze jedyną miara jaka do Gombrowicza przyłożę, będzie miara czysto artystyczna. Jest nieporozumienie miedzy pisarzami tutaj, mianowicie uważają Gombrowicza za prozaika, a Milosza za poetę. Otóż ja uważam, że jest wprost odwrotnie, ze Miłosz to prozaik, który wydaje się że jest poetą, natomiast Gombrowicz to jest poeta, który pisze prozą. To jest ta miara którą ja dp prozy gombrowiczowskiej przykładam. Uważam, że mało kto potrafi tak magicznie operować słowem, jak Gombrowicz. I dlatego – a nie dla filozofii Gombrowicza, której tak jak Tadeusz Nowakowski także nie bardzo dogłębnie rozumiem – dlatego uważam że jest to wielki mistrz słowa. To jest po prostu artysta całą gębą.

Juliusz Sakowski :
Gen. Kukiel był zdania, że wysunięcie przeze mnie do nagrody „Dziennika” Gombrowicza - to moja „szlachetna zemsta”. Zdanie, które mogłoby mi pochlebiać, ale które musze sprostować. Jak już stwierdziłem, wśród książek które mam dziś do wyboru nie widzę od „Dziennika” lepszej. Może gdyby była, z radością bym na nią głosował. Nasze głosowanie nie może być mobilizacją „przeciw”: przeciw komuś lub czemuś. Jestem przeciw wszelkiemu piętnowaniu, zaszczuwaniu, utrącaniu kogoś z przyczyn pozaliterackich. Jeśli sztucznie szukamy co by przeciwstawić Gombrowiczowi i niczego odpowiedniego ie znajdujemy, musze, choćbym miał podobne opory jak Grubiński i Zygmunt Nowakowski, głosować z Gombrowiczem. (…) znalazłem w jakimś bardzo dawnym artykule Wittlina (z dwudziestego któregoś roku) zdanie o sztuce, które myślę, nadaje się na dzisiejszą okazję: :Sztuka jest błazeństwem które jest mądrością, albo mądrością będąca błazeństwem”. Zdanie to nie stosowało się do Gombrowicza, ale warto je przytoczyć w odpowiedzi na niektóre zarzuty i zastrzeżenia, które tu dziś padły.

Tymon Terlecki :
(…). Wydaje mi się, że mimo woli ten wieczór zamienił się w wieczór tryumfalny Gombrowicza. Gombrowicz poruszył nas tak jak żaden z pisarzy których rozpatrywaliśmy w tym gronie, a to grono zbiera się (…) po raz piaty, czyli że przez nasze mózgi i przez nasze wrażliwości przepłynęło mnóstwo dzieł, mnóstwo indywidualności pisarskich, a żadna nas tak nie poruszyła, tak nie sprowokowała, żadna tak głęboko nie poróżniła. Już ten fakt powinien nasunąć refleksję, że jest cos w tym pisarzu, czego nie ma u innych. Ze jest w tym pisarzu taki ładunek, taki potencjał prowokacji czy oryginalności, iż przy każdym zetknięciu powoduje wyładowania elektryczne, jak to, którego jesteśmy świ9adkami, uczestnikami, a także ofiarami. Postaram się przesunąć całą sprawę Gombrowicza która wybuchła na dzisiejszym posiedzeniu na płaszczyznę pozaemocjonalną. Nie będę przekonywał Zygmunta Nowakowskiego że nie ma racji (ma on swoją własną uczuciową rację), ani nie będę usiłował bronić Gombrowicza. Spróbuję tylko ten wieczór, który się zamienił w ogólne debaty o Gombrowiczu, a nie o drugim tomie jego „Dziennika”, uzupełnić kilkoma ogólniejszymi uwagami, spróbuję ując w kilka punktów to co wydaje mi się w tym pisarzu istotne.

Jest to pisarz który stworzył swój własny świat. Jest to pisarz który stworzył swój własny system planetarny. Osobiście nie czuję się dobrze w tym systemie, nie chciałbym mieszkać w tym świecie, ale nie mogę zaprzeczyć faktu ze jest to świat osobny, skończony, samowystarczalny. Gombrowicz stworzył niewątpliwie swój własny język: stworzył swój własny, niepowtarzalny, a nieudolnie podrabiany przez rozmaitych epigonów, styl, będący mieszaniną groteski, liryzmu i bardzo ostrej precyzji intelektualnej. To jest walor którego nie można przeoczyć. I wreszcie Gombrowicz nie tylko w „Dzienniku”, ale w całej swojej twórczości przeprowadza nieustanna wiwisekcje siebie samego. Jest to pisarz który całe swoje wnętrze, całe swoje życie położył na stole operacyjnym i przeprowadza nieustanną operację intelektualna na sobie samym. W tym jest i ekshibicjonizm i egotyzm i jakieś inne grzechy, lecz jest w tym również jakaś niesłychana pasja poznawcza, odwaga i intelektualna odkrywczość. I to co nami, którzy stawialiśmy tę kandydaturę do nagrody powodowało, to był ten właśnie wzgląd, tzn. – mając rozmaite takie czy inne zastrzeżenia i nie deklarując wyznawstwa w stosunku do tego pisarza, od którego ja jestem dość daleki – zobaczyliśmy w nim zjawisko oryginalne, odważne, zjawisko bardzo pożyteczne, bardzo niezwykłe w naszym środowisku. (…)

Józef Wittlin :
Ja tu rzeczywiście występuję teraz jako advocatus diaboli i to nie tylko w znaczeniu przenośnym. Już kiedyś miałem sposobność mówić o „Pornografii”. Gombrowicz jest twórcą polskiego diabła. Możemy powiedzieć: cóż nas obchodzi diabeł w literaturze? Diabeł w „Pornografii” jest bardzo polskim diabłem. Jako zaś advocatus diaboli muszę polemizować z przeciwnikami Gombrowicza. Ale zanim to zrobię, chcę wyrazić głęboki szacunek dla szlachetnych uczuć kolegi Zygmunta Nowakowskiego, uczuć których dał nam tutaj bardzo żywy i bardzo szczery wyraz. Ale my mamy to szczęście , że uczucia nasze czy to w odniesieniu do wiary, czy do ojczyzny są uregulowane. My May ułatwione życie emocjonalne w stosunku do Polski, jako emigranci. Gombrowicz walczy! To nie jest człowiek obojętny na Polskę – on ma obsesję Polski! Może obsesję takiej Polski której już nie ma, a która kiedyś była. Pisząc o nim lat temu jedenaście, zupełnie samotny i nie proszony przez Gombrowicza – powiedziałem, że on jest bardzo szlachecki, ziemiański, sandomierski. Taka Polska może już nie istnieje. Powiedziałem też że jemu Polska nie daje spokoju, nie daje spać. On myśli inaczej, on nie ma uregulowanych uczuć. Jego uczucia w stosunku do Polski są bolesne, krwawiące, i jak każdy preparat chirurgiczny nie są błogowonne. Ale Gombrowicz wciąż o Polsce myśli! Polska go boli, a on nie wstydzi się pokazać tych swoich wrzodów - właśnie na punkcie polskości.

Uważam Gombrowicza, tak jak zawsze uważałem, za moralistę. Nie za moralizatora, ale za moralistę. To surowy moralista, który nie przepuści niczemu, co w jego bardzo żywym odczuciu jest niemoralne. Pozwolę sobie przypomnieć co wszyscy panowie czytali w drugim tomie „Dziennika”. „Zobaczyłem chama!”. W jednym miejscu. Jak strasznie reaguje Gombrowicz, jak po prostu fizycznie cierpi z powodu istnienia chamstwa na świecie! Ze on tego chama nie traktuje w rękawiczkach, nie przeciwstawia chamowi dżentelmena, że nie jest wersalczykiem, to już jest kwestia epoki i stylu. Ale że istnienie chama go boli, że on z powodu tego istnienia cierpi – w tym właśnie jest moralistą.

Gombrowicz to jest taki dziwny stwór; w małych sprawach mały, ale potrafi się zdobyć na wielkoduszność. A historia z tą Golgotą argentyńska, właściwie z drogą na Golgotę – pisze to wszak człowiek, który właściwie nie jest religijny, ale któremu ani Pan Bóg ani diabeł spokoju nie dają. A z teologii katolickiej wiemy jak wielką rolę ten diabeł gra! Osobiście nieraz jestem diabłem Gombrowicza zaszokowany i zgorszony, ale musze go uznać, inaczej musiałbym przekreślić w ogóle pojęcie diabła, a nie przekreślę. I tutaj właśnie, jako advocatus diaboli bronie go przeciwko temu, co tutaj słyszałem. Gdy zacząłem zajmować się Gombrowiczem lat temu dwanaście, otrzymałem od niego list: „Pan powinien być moim śmiertelnym wrogiem”. Tak bardzo uważał mnie za kogoś innego. Odpisałem mu: „Nie jestem ani Pańskim wrogiem, ani Pańskim przyjacielem. Ale Pan dopowiada to co i we mnie często jest, a co wychowanie, kultura, rygory, a może czasem i lęk i inne hamulce nie pozwalaj mi wypowiedzieć”.

Już choćby za to, że Gombrowicz siebie nie eliminuje z tego strasznego świata który opisuje, tylko siebie też do niego włącza – za to mam dla niego uczucie poważania. Za tę właśnie integrity literacką i intelektualną wiele mu wybaczam. Intelektualne integrity jest zawsze u niego sprawą najważniejszą. A to, co napisał o mnie w gwiazdkowym numerze „Kultury” – niech mu diabeł przebaczy!
[„Kultura” nr 12(182) z 1962 r.; - fragmenty „Dziennika” W. Gombrowicza były publikowane w „Kulturze” (paryskiej) bodajże od 1958 r.; http://static.kulturaparyska.com/attachments/75/92/9fba76297be6aa42a84df02adb2d79229bfd805b.pdf#page=32].

[W głosowaniu "Dziennik" Gombrowicza otrzymał 5 głosów sposród 9 członków jury,czyli większośc absolutną.] 

Zygmunt Nowakowski :
Moze to zostać uznane za objaw złych obyczajów z mej strony, ale zgłaszam votum separatum i na znak protestu
 nie będe brał udziału w przyszłych posiedzeniach jury nagrody "Wiadomości". 

Appendix

Kajetan Morawski „Wspólna droga”;

Janina Surynowa-Wyczółkowska „W cieniu koronkowej parasolki”;

Bohdan Wroński „Marynarka wojenna i obrona Wybrzeża”;

Wawrzyniec Czereśniewski „Motywy greckie”.

******

Wykaz moich notek na portalu "Szkoła Nawigatorów" pod linkiem:

http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/troche-prywaty      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

tagi: gombrowicz 

	stanislaw-orda
	28 listopada 2018 20:14

108     2509    5 zaloguj sie by polubić