Boris Ishboldin al Bekri (ros.: Boris Siergejewicz Iszboldin); 1899 - 1983; b. emerytowany profesor historii ekonomii na uniwersytecie stanowym Saint Louis (SLU), Missouri, USA to autor napisanej po angielsku publikacji „Eseje o historii Tatarów”. Autor ten wywodzi się od prawnuka murzy (księcia) Alchagira, który był potomkiem chana Edigeja, władającego w latach 1400 -1412 Ordą Nogajską oraz faktycznego władcy Złotej Ordy. W latach 1945 -1963 kilka z tych esejów opublikowano w prasie amerykańskiej, po czym szybko trafiły do archiwów biblioteki uniwersyteckiej w Princeton (New Jersey; USA) i tam długo pozostawały zapomniane, bo wszak nikogo z jankesów nie obchodzili jacyś dawni Tatarzy. I nic w tym dziwnego, bo większość yankee’s demonstruje  nieprzezwyciężone  trudności ze wskazaniem na mapie rodzimego stanu lub miejscowości.
Eseje z jęz. angielskiego na jęz. rosyjski przetłumaczył: Vil Sultanovich Mirzayanov (tatar.: Wil Soltan uły Mirzażanow), rosyjski chemik tatarskiego pochodzenia, ur. w 1935 r., zatrudniony w segmencie broni chemicznej, który w 1995 r. wyemigrował do USA, gdzie znalazł pracę na uniwersytecie Rutgers w New Jersey; (zobacz: https://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/nowiczok-czy-zotodziob).
W dość swobodnym przekładzie przedstawiam jeden z pełnego zbioru trzynastu esejów (z prozaicznego powodu, iż w dużych fragmentach esej ten dotyczy wydarzeń z historii Polski) o  tytule: „Tatarzy na ziemiach ukrainnych”; (edycja 1973 r.; 2-gie wydanie w jęz. rosyjskim). Do ww. wersji dodałem wg własnego uznania przypisy w nawiasach (kursywą) jak też kilka linków.

I jeszcze uwaga:
Wobec mieszkańców okołodnieprzańskich ziem ukrainnych, podległych najpierw Wielkim Kniaziom Litewskim, a później władcom Królestwa Korony Polskiej (w ramach RON), używam określenia „Rusini”, ale nie należy ich mylić z Rosjanami. Ponadto termin „Ukraina” nie jest terytorialnie tożsamy z obecnym  krajem o tej nazwie, gdyż odnosi się do geograficznego regionu, który w wiekach XV-XVIII lokował się na wschód od dolnego biegu Dniestru i Bohu. Z tego względu, jako znacznie bardziej adekwatne, stosuję terminy w brzmieniu:  Zaporoże czy np. Kozacy Zaporoscy.
*******
Tatarzy krymscy dokonali pierwszego poważnego ataku na ukraińską część konfederacji polsko-litewskiej w 1482 r. Uczynili to pod wodzą chana krymskiego Mengli Gireja za namową wielkiego księcia moskiew- skiego Iwana III Srogiego. Tatarzy zdobyli Kijów, zburzyli sporo fortyfikacji oraz w prezencie wysłali temu księciu złoty kielich zabrany z katedry św. Zofii. Dwór księcia potraktował to jako akt bluźnierstwa. Wskutek umowy z Moskwą Mengli-Girej opuścił Kijów, ale najechał Wołyń i Podole. W rewanżu wojska litewskie najechały na turecką Bukowinę (część Wołoszy), w wyniku czego chan otrzymał wsparcie dla swoich najazdów od Turków i Wołoszan, a  Litwa (tj. Wielkie Księstwo Litewskie) została  zmuszona do zapłacenia corocznej daniny na rzecz chana krymskiego. W efekcie najazdów tatarskich ziemie po obu brzegach Dniepru w okolicy Kijowa i na południe od niego zostały wyczyszczone z ludności, mimo stałego napływu w ten rejon uchodźców z Wołynia i Podola.
W pierwszej połowie XVII wieku ludność terenów współczesnej tzw. właściwej Ukrainy składała się z czterech głównych grup:
- właścicieli ziemskich należących do szlachty;
- chłopów, którzy byli w większości poddanymi polskich i litewskich właścicieli ziemskich;
- zmiennej w czasie grupy tzw. "Kozaków rejestrowych" podległych hetmanowi koronnemu". 
  (głównie z niej wywodziła się część ukraińskiej kozackiej szlachty);
- pozostałej (znacznie większej) części Kozaków, którzy de facto utworzyli „państwo w państwie” zwane „Siczą Zaporoską".
(Termin "kozak" jest pochodzenia tureckiego i oznacza "wolnego rabusia")
W pewnym okresie kozacy służyli w oddziałach Złotej Ordy oraz w armii chana krymskiego, ale składali się głównie z ludności pochodzenia turkskiego, np. Turkmenów oraz górali Kaukazu (gł. Czerkiesów i Kabardyńców). Wówczas nie było tam zbyt wielu Słowian, choć jest możliwe, że niezbyt liczni byli wśród załogi tureckiej twierdzy Azow (nazwanej na cześć chana kumańskiego Azufa), a którzy później stali się znani jako Kozacy Dońscy (w carskiej Rosji jako Wojsko Dońskie )

Podczas najazdów Tatarzy zabierali ze sobą meble, zwierzęta gospodarskie oraz głównie uprowadzanych w jasyr ludzi, których sprzedawali na targach niewolników. w Kaffie i Eupatorii (obie te osady na Krymie), z przeznaczeniem  na rynki w Turcji, Syrii, Egipcie itp. W XVII wieku w haremach praktycznie wszystkich despotów rejonu Bliskiego i Środkowego Wschodu roiło się od  słowiańskich kobiet z ziem Ukrainy. Chłopi w południowej części tego regionu zmuszani byli do uprawy ziem wg rygorów wojskowego osadnictwa, skoro na rozległych, pustych  obszarach stepowych pańszczyzna nie istniała. Ludność tutejsza zajmowała się polowaniem, rybołówstwem i rabowaniem karawan kupców tureckich czy ormiańskich, a także kradzieżami stad owiec należących do Tatarów. Zdarzało się, że ludzie ci rabowali także orszaki posłów, którzy przewozili cenne dary przeznaczone dla sułtanów tureckich, a wysyłane przez władców moskiewskich lub litewskich. Rozbojów tych dokonywali mieszkańcy „Siczy Zaporoskiej", która w połowie XVI wieku utworzyła się w dolnym biegu Dniepru (Niż;  stąd wywodzi się określenie Kozacy niżowi - „Niżowcy”), z głównym ośrodkiem na dnieprzańskiej wyspie Chortyca.

W drugiej połowie XVI wieku Królestwo Korony Polskiej zbudowało łańcuch twierdz mających stanowić obronę  przeciwko najazdami Tatarów, jak np. Kamieniec Podolski, Biała Cerkiew i inne. W 1552 r., kniaź Dymitr (Dmytro) Wiszniowiecki (Dmytro Wiszniowiecki Bajda herbu Korybut), Rusin z pochodzenia, a magnat rodem z Wołynia, wybudował własną twierdzę z kozackim garnizonem (na dnieprzańskiej wyspie Mała Chortyca, obecnie teren miasta Zaporoże). Poczynania  Wiszniowieckiego rozgniewały chana Krymu, więc król polski wysłał tego kniazia daleko na północ do udziału w wojnie liwońskiej, czyli na wybrzeża Morza Bałtyckiego. Natomiast inna część oddziałów podległych Wiszniowieckiemu zaatakowała w 1556 r. tatarsko-turecką twierdzę w Oczakowie, choć nie zdołała jej wówczas zdobyć. Korpus turecki, wspierany przez Tatarów i Wołoszów zajął tymczasowo "Sicz" i zmusił kozaków zaporoskich do wycofania się do Czehrynia. Dwa lata później kniaź Wiszniowiecki wspierany przez oddziały rosyjskie, odepchnął Tatarów i Turków za przesmyk perekopski, a tym samym wyparł ich z południowej części Zaporoża, podległej dotychczas Chanatowi Krymskiemu. Wówczas Moskwa, zagrożona przez Wielkie Księstwo Litewskie została zmuszona do zawarcia pokoju z Tatarami krymskimi. W 1563 r. kniaź Dymitr Wiszniowiecki zaangażował się w kolejną wojnę z Turcją, podczas której dostał się do niewoli na terenie Mołdawii, po czym wywieziono go do Konstantynopola i tam stracono.
https://www.youtube.com/watch?v=-1t4Dz0vQjo
Po zawarciu „Unii Lubelskiej" w 1569 r. ziemie ukrainne, będące dotychczas w formalnym władaniu Wielkiego Księcia Litewskiego, przeszły pod jurysdykcję Królestwa Korony Polskiej. Król wielokrotnie zakazywał kozakom atakowania terytoriów Turcji i Chanatu Krymskiego i w  1577 r. przywódca Kozaków Iwan Podkowa został stracony za samowolny najazd na Mołdawię. Ale represje królewskie nie odnosiły większego skutku, bo w 1583 r. Kozacy, w tym "rejestrowi", ograbili i spalili turecką twierdzę Oczakow, w której pierwsze fortyfikacje wybudowano z rozkazu chana krymskiego Mengli Gireja w 1492 r.

W początkach XVII wieku ukraińscy kozacy z Zaporoża pod dowództwem hetmana Piotra Konaszewcza Sahajdacznego metodą desantu morskiego splądrowali miasto Kaffa, a ponadto na czarnomorskim wybrzeżu Anatolii miasta Synopa i Trebizond, jak też kilka miejscowości w pobliżu Konstantynopola.

We wrześniu 1621 r. liczące ok. 30 000 Kozaków wojska Sahajdacznego, przy wsparciu polskich formacji (ok. 35 000 zbrojnych dowodzonych przez wielkiego hetmana litewskiego, hrabiego Jana Karola Chodkiewicza) pokonały pod Chocimiem turecką armię sułtana Osmana II. Sahajdaczny wkrótce zmarł z powodu ran odniesionych w tej bitwie. W 1624 r. doszło do pierwszego zbliżenia między ukraińskimi kozakami a Tatarami krymskimi, kiedy wspólnie wyparli Turków z krymskiego portu Kaffa i zmusili sułtana do uznania kniazia z dynastii Girejów za chana krymskiego.

Doprowadziło to do wojny między Polską a kozakami. W 1625 r. kozacy zostali pokonani przez hetmana Stanisława Koniecpolskiego i zmuszeni do zaakceptowania redukcji liczby Kozaków "rejestrowych" (opłacanych przez skarbiec królewski) do limitu 6 000 ludzi. Reszta kozaków (spoza Siczy Zaporoskiej) została zobowiązana do powrotu w gestię właścicieli ziemskich jako „chłopi”. Spowodowało to silny wzrost wrogiego nastawienia wszystkich kozaków do ”koroniarzy". Ówczesny król RON Władysław IV Waza, który wysuwał roszczenia do tronów Szwecji i Rosji, potajemnie negocjował z kozakami, którzy również byli zdeterminowani, aby rozpocząć wojnę z Turcją i Chanatem krymskim. Sytuacja zmieniła się radykalnie, gdy sądownie przejęto majątek kozackiego oficera z Czehrynia, Bohdana Chmielnickiego. Chmielnicki, który wykształcił się w kolegium jezuickim w Galicji, a ponadto dobrze znał język tatarski, zawarł skierowany przeciwko RON sojusz z chanem krymskim Islam-Girejem III. Chan ów spędził jako więzień siedem lat w RON, nie lubił Polaków i miał im za złe, że nie przysyłali mu obiecanych darów. B. Chmielnicki zostawił swojego najstarszego syna Tymoteusza jako zakładnika w stolicy Chanatu krymskiego - Bakczysaraju  - i otrzymał od chana posiłki liczące 4000 jeźdźców pod dowództwem walecznego dowódcy Tuhaj-beja. Chan Islam-Girej III był zdania, że systematyczne plądrowanie Rosji, Polski i Mołdawii jest dla Tatarów koniecznością . Nie miał jednak zamiaru przyczynić się do stworzenia niezależnego państwa kozackiego kosztem Polski i Litwy.

W 1648 r. kozacy, wspierani przez Tatarów, pokonali 3-tysięczny korpus polski pod „Żółtymi Wodami", dowodzony przez Stefana Potockiego (starostę niżyńskiego), który poległ w tej bitwie. Jedenaście dni później zadali kolejną klęskę oddziałom polskim pod Korsuniem, gdzie do niewoli dostali się hetman wieki koronny (Mikołaj) Potocki (stary pijanica) i hetman polny Marcin Kalinowski (na wpół ślepy). Chmielnicki przekazał wszystkich jeńców Tatarom, gdyż strona polska nie była w stanie zapłacić wówczas okupu za ich uwolnienie. Potocki został wysłany na Krym, a uwolniony dopiero po zapłaceniu okupu w wys. 20 000 złotych polskich. Na prośbę chana Islam-Gireja kozacy wraz z Tatarami oblegli Lwów, a po zapłaceniu okupu w wysokości 200 000 złotych miasto nie zostało splądrowane. Następnie Tuhaj-bej powrócił ze swoją jazdą na Krym, uprowadzając ze sobą dużą liczbę słowiańskich jeńców. W tym czasie kozacy  Chmielnickiego i część wojsk tatarskich zostali uwikłani w starcia z najemną kawalerią polsko-ukraińskiego księcia feudalnego (Rusina) Jeremiego Wiszniowieckiego, którego stolicą były Łubnie, położone niedaleko Połtawy. W międzyczasie zmarł król Władysław IV, a polsko-litewska szlachta wybrała na tron jego brata Jana Kazimierza. W 1649 r. chan Islam-Girej III przybył ze znacznymi siłami na pomoc Chmielnickiemu. Przyprowadził  korpus w sile 12 000 Tatarów nogajskich, 12 000 Tatarów krymskich i 20 000 Tatarów biełgorodzkich i budziackich. Ponadto siły  tatarskie zostały wzmocnione przez oddziały najemne składające się z Turków, Wołoszan i Serbów.

W połowie sierpnia 1649 r.Tatarzy i kozacy rozbili pod Zborowem oddziały polsko-litewskie pod dowództwem króla Jana Kazimierza, idące z odsieczą oblężonemu Zbarażowi, po czym zawarli na swoich warunkach ugodę z RON (ugoda zborowska). Polska zapłaciła Tatarom 200 000 talarów i zobowiązała się do płacenia corocznej daniny w wysokości 30 000 złotych. Natomiast B. Chmielnicki unikał zawarcia umowy z Polską, ponieważ na Ukrainie doszło do silnego buntu chłopów, którzy w wielu  regionach byli zmuszani do pracy na rzecz feudalnych właścicieli ziemskich przez cztery do pięciu dni w tygodniu bez otrzymywania wynagrodzenia. Ale Chmielnicki nie chciał, aby czerń (chłopi nie mający statusu kozaków; tj. ludzi wolnych) wszczynała bunty na własną rękę. Ponadto właściciele ziemscy cedowali pośrednikom żydowskim swoje prawa do nakładania podatków, a ośrednicy ci zaczęli ściągać podatki nawet od cerkwi prawosławnych.

Na podstawie Ugody Zborowskiej strona polska uznała B. Chmielnickiego za hetmana kozaków zaporos- kich, zgodziła się na zwiększenie limitu kozaków rejestrowych do 40 000, przyznała prawosławnemu metropolicie kijowskiemu prawo do zasiadania w polskim senacie i nadała autonomię Kozakom w woje-wództwach kijowskim, bracławskim i czernihowskim. Ponadto chłopi-buntownicy zostali objęci amnestią. Chmielnicki uczynił Czehryń swoją stolicą. Jednak wkrótce na nowo zaczęły się konflikty między RON i kozakami, jako że kościół unicki nie został zlikwidowany, a Sylwester, kijowski metropolita Kościoła prawosławnego, nie został przyjęty w skład  Senatu RON.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Sylwester_Koss%C3%B3w
Chłopi uskarżali się na przywrócenie pańszczyzny. W 1651 r. młody sułtan turecki Mehmet IV wziął pod swoją protekcję Chmielnickiego i uznał go kniaziem całej Ukrainy. Ten zaś obiecał oddać do dyspozycji sułtana 10 000 ludzi przeciwko każdemu wrogowi Turcji, płacić mu roczną daninę (podobnie jak Mołdawia) oraz pozwolić Turcji rekrutować janczarów wśród zaporoskiej młodzieży. Mehmet IV polecił chanowi krymskiemu i tureckiemu paszy, namiestnikowi (bejlerbej) w Silistrii, udzielić kozakom wszelkiej pomocy. (Silistria n/Dunajem; teren Dobrudży w dzisiejszej Bułgarii). Nie doszło jednak porozumienia między Chmielnickim a chanem krymskim Islam-Girejem III. Oto bowiem chan ten poprosił Chmielnickiego o pomoc w walce z kozakami dońskimi, którzy atakowali Tatarów, podczas gdy hetman ze swej strony  poprosił Islama-Gireja III, o wywarcie, za pośrednictwem Turcji, nacisku na władcę Mołdawii, księcia (hospodara) Wasyla (Bazylego) Lupula. Ten ostatni miał złożyć hołd chanowi i zgodzić się na małżeństwo swojej młodszej córki Roksany z pierwszym synem Chmielnickiego. Było to rozwiązanie prestiżowe, ponieważ (najstarsza córka hospodara Lupula (Maria) została wydana za mąż za hetmana wielkiego litewskiego, księcia Janusza Radziwiłła.

W czerwcu 1651 r. pod Beresteczkiem doszło do wielkiej bitwy między polską armią, w której skład wchodzili także niemieccy najemnicy, a połączoną kawalerią krymską i kozacką. Islam Girej III miał do dyspozycji 30 000 żołnierzy (Tatarów krymskich i nogajskich), podczas gdy Chmielnicki dowodził 80 000 kozaków i czerni. (Ponadto sily tatarsko-kozacke dysponowaly liczną artylerią, ale o mniejszym kalibrze niż strona polska). Oddziały polskie liczyły 34 000 zbrojnych (20 000 jazda i 14 000 piechota oraz około 100 dział). Bitwa zakończyła się zwycięstwem strony polskiej, a gdy poległ Tuhaj-bej dowodzący Nogajcami, wówczas Islam-Girej III  pospiesznie wycofał się z pola walki.
Zgodnie z warunkami pokoju zawartego w Białej Cerkwi, Chmielnicki został uznany tylko za hetmana Zaporożców, zaś liczba kozaków rejestrowych została zmniejszona do 20 000. Zezwolono im osiedlić się na zasadzie autonomii tylko w województwie kijowskim. W sierpniu 1653 r. wojska polsko-wołoskie pokonały kozaków pod mołdawską stolicą Jassy, a syn hetmana, Tymoteusz (Tymofiej) Chmielnicki, który próbował przywrócić do władzy w Mołdawii swojego teścia księcia W. Lupula, zginął w tej bitwie. Jeszcze w tym samym roku hetman Chmielnicki miał duże szanse na ustanowienie niepodległości dla Zaporoża, gdy w pobliżu miasta Żwaniec siły tatarskie i kozackie otoczyły polski korpus, którym dowodził król Jan Kazimierz (ostatni król z dynastii Wazów na polskim tronie). Strona polska  została po raz drugi uratowana z opresji przez Islam-Gireja III, który chciał uniemożliwić Chmielnickiemu odniesienie pełnego zwycięstwa. W efekcie zawarto pokój,  w którym dwustronnie potwierdzono korzystne dla Kozaków warunki z ugody zborowskiej.

B. Chmielnicki był tak wściekły z powodu kolejnej zdrady chana krymskiego, że w 1654 r. w Peresławiu oddał Zaporoże "pod ścisłą ochronę" rosyjskiego cara. Car Aleksy Michajłowicz Romanow (ojciec Piotra Wielkiego) nadał kozakom prawo do wyboru własnego hetmana (który musiał zostać zatwierdzony przez carską kancelarię), jak również zrównał przywileje najwyższej szlachty kozackiej z przywilejami dla szlachty rosyjskiej, a ponadto zwiększył liczbę Kozaków rejestrowych do 60 000, utworzył specjalne trybunały kozackie, zamknął cerkwie unickie i pozwolił hetmanowi kształtować swoją politykę zagraniczną z wyjątkiem stosunków turecko-polskich, które należały do kompetencji Moskwy, gdzie car miał prawo weta.

Wkrótce Rosjanie wprowadzili swoje garnizony w miastach na ziemiach ukraińskich (Małorosja). Ponadto car Aleksy ogłosił się władcą "całej Wielkiej i Małej Rosji". W tym samym 1654 r. zmarł chan Islam-Girej III, a Turcja osadziła na tronie krymskim jego starszego brata Mehmeta IV, który dotychczas przebywał na wygnaniu na wyspie Rodos.

Z uwagi na słabość RON, armia szwedzka pod dowództwem króla Karola X (Karol X Gustaw Wittelsbach, bliski krewny króla Jana Kazimierza) bez trudu zajęła Warszawę i Kraków. To skłoniło Karola X do ogłoszenia się królem Polski i Litwy. W rezultacie chan Krymu, Mehmet Girej IV, anulował sojusz z Polską, który został zawarty po przyłączeniu Zaporoża do Rosji, podczas gdy B. Chmielnicki zawarł porozumienie wojskowe ze Szwecją i Siedmiogrodem. Moskwa wysłała mu broń i zwolniła ze wszelkich ceł zboże eksportowane z Zaporoża. W 1657 r. oddziały B. Chmielnickiego zajęły część Wołynia i Galicji, ale hetman ten zmarł nagle w Czehryniu. Na jego następcę wybrano byłego polskiego szlachcica, Iwana Wyhowskiego. Nowy hetman sprzymierzył się z Polską i z pomocą Mehmeta-Gireja IV stłumił bunt przeciwko sobie. W 1659 r. wojska rosyjskie zostały pokonane przez Kozaków Wyhowskiego i Tatarów.

Rok wcześniej I. Wyhowski i inni przedstawiciele ukraińskiej szlachty brali udział w posiedzeniach polskiego sejmu, który ustanowił trójstronną konfederację składającą się z Polski, Litwy i Ukrainy. Na stan posiadania tej ostatniej składały się tereny tylko trzech "województw": kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego. W województwie kijowskim król mógł mianować senatorem tylko osobę należącą do Kościoła prawosławnego; w każdym innym województwie senatorami mogły być osoby reprezentujące Kościoły prawosławny lub unicki. Liczbę Kozaków rejestrowych zredukowano  do 30 000, zaś  zakładanie nowych cerkwi unickich zostało zabronione. Wielu ważnych kozaków zostało podniesionych do rangi szlachty i otrzymało od króla nadania ziemskie, zaś I. Wyhowski został uznany za hetmana Zaporoża oraz głównego senatora tej ziemi w polskim sejmie.

Jednak unia z Polską była tak niepopularna wśród kozaków, że w 1659 r., pomimo zwycięstwa wojsk polskich i tatarskich nad wojskiem rosyjskim nad rzeką Sosnówką w okolicy Konotopu, że wzniecili kolejną rebelię. I. Wyhowski abdykował na rzecz najmłodszego syna  Chmielnickiego, Jurija, ten zaś uznał rosyjski protektorat nad Zaporożem.

Sytuacja w RON uległa znacznej poprawie, ponieważ po śmierci króla Karola X, Szwedzi zawarli w 1660 r., pokój z Polską, zatrzymując jedynie Inflanty (bez Dwińska). W następnym roku Jurij Chmielnicki zerwał ugodę z Moskwą i uciekł do Polski po tym, gdy armia rosyjska została pokonana przez połączoną armię Polaków i Tatarów, a rosyjski głównodowodzący Piotr Szeremietiew został wzięty do niewoli przez chana Mehmeta-Gireja IV. Niebawem kozacy zaporoscy wszczęli kolejny bunt przeciwko Polsce, i hetman Jurij  Chmielnicki został w 1663 r. zmuszony do zrzeczenia się władzy, po czym zostania mnichem (przybrał imię Gedeon).

Kozacy na lewym brzegu Dniepru konsekwentnie wybierali rosyjski protektorat. Natomiast nowy hetman prawobrzeżnej Ukrainy, Petro Doroszenko, w 1665 r. zawarł sojusz z chanem Krymu i oddał swoją część Zaporoża pod protektorat Turcji. Zmusiło to Rosję i RON do zawarcia "pokoju andruszowskiego", zgodnie z którym Polska utrzymała prawobrzeżną Ukrainę, ale scedowała na Rosję jej lewobrzeżną część, wraz z Kijowem, a ponadto Czernichów i Smoleńsk. Wkrótce potem kozacy z prawobrzeżnej części Zaporoża i Tatarzy krymscy zostali pokonani przez siły polskie, a P. Doroszenko uznał się poddanym polskiego króla. A kiedy król Jan Kazimierz abdykował z powodu piętrzących się problemów w RON,  tron po nim objął książę Michał (Mychajło) Wiszniowiecki (syn księcia Jeremiego), wówczas P. Doroszenko uznał turecki protektorat nad swoją częścią ziem Zaporoża.

W 1671 r. wojska kozackie Doroszenki, w sojuszu z Tatarami krymskimi, najechały wschodnie prowincje RON. W następnym roku turecki sułtan Mehmet IV zdobył Kamieniec Podolski. ważną polską twierdzę  graniczną. Na czele wojsk tatarskich stał wówczas nowy chan krymski Selim-Girej I, ponieważ Mehmet-Girej IV został pozbawiony tronu przez Turków w 1666 r. z powodu ataku na Tatarów Nogajskich w Besarabii (kraina położona między dolnymi biegami rzek Dniestru i Prutu). Mehmet Girej IV został wygnany do Derbentu w Dagestanie (Kaukaz)  gdzie kilka lat później zmarł jako mahometański derwisz.

Pod koniec 1672 r. Polska zawarła pokój z Turcją, przekazując sułtanowi całą prawobrzeżną Ukrainę, w tym Podole, i obiecała płacić roczny trybut w wysokości 22 000 sztuk złota. W 1675 r., pod rządami nowego króla Polski Jana Sobieskiego, Tatarzy krymscy zostali wyparci ze Lwowa, a Turcy zostali pokonani przez Polaków na Wołyniu. Zgodnie z nowym traktatem pokojowym zawartym w 1676 r. Turcja zatrzymała część Podola, ale zwróciła Polsce prawobrzeżną Ukrainę. W tym samym czasie hetman Petro Doroszenko zrzekł się tytułu na rzecz rosyjskiego hetmana Iwana Samojłowicza i został zesłany jako wojewoda do Chłynowa (Wiatka, późn.  Kirow) i tam pozostawał do 1682 r. W 1677 r. wybuchła nowa wojna między Turcją i RON . Sułtan poprosił Światowego Patriarchę Prawosławnego w Konstantynopolu o zwolnienie Jurija Chmielnickiego ze ślubów zakonnych (w tym czasie był archimandrytą w greckim klasztorze), którego  następnie  ogłoszono hetmanem Ukrainy i księciem Sarmacji.
Chan Krymu Selim-Girej I został obalony przez Turków w 1678 r., po czym  zesłany na wyspę Rodos za karę za nie zdobycie Czehrynia dla J. Chmielnickiego. Miasto zostało zdobyte w tym samym roku przez jego następcę Murada-Gireja I. Jurij Chmielnicki okazał się  tak bardzo nieudolnym, a przy tym okrutnym władcą na prawobrzeżnej części Ukrainy, iż z tego powodu Turcy zesłali go w 1685 r. do Kamieńca Podolskiego, gdzie niebawem został uduszony, a jego ciało wrzucono do Dniestru.

W 1699 r. turecki sułtan Mustafa II, po serii porażek poniesionych z rąk Austrii, zwrócił Polsce prawo- brzeżną Ukrainę, a Austrii Siedmiogród. Jednak w 1711 r., po tym jak Piotr Wielki został pokonany przez Turków nad rzeką Prut, port Azow i prawobrzeżna Ukraina (mimo że były prowincją Polski) zostały scedowane przez Rosję na rzecz Turcji.

A gdy w 1709 r. hetman Iwan Mazepa został zabity przez Piotra Wielkiego pod Połtawą, gdzie armia szwedzka pod dowództwem Karola XII została pokonana przez Rosjan, nowy hetman zaporoski (Filip) Orlik (następca Mazepy na prawobrzeżnej Ukrainie) uciekł do Turcji, a następnie wrócił Krym. Z pomocą Tatarów splądrował miasta Humań, Korsuń i szereg innych.

Dalsze wydarzenia w XVIII wieku spowodowały, że ziemie Ukrainy zostały podzielone między cesarstwa  Rosji i Austrii. Niebawem "Sicz Zaporoska" i urząd hetmana (choć w tym czasie istniał tylko nominalnie) zostały zniesione przez cesarzową Katarzynę II.

Reasumując, kozacy w XVII wieku mieli kilka szans na utworzenie własnego niezależnego państwa, ale skutecznie zablokował te dążenia chan krymski Islam-Girej III, który nie był zainteresowany równowagą sił między Polską a kozakami. Innym istotnym czynnikiem mającym wpływ na to historyczne zaniechanie stała się ekspansja Rosji o kierunku południowym mająca na celu uzyskania dostępu do Morza Czarnego.

***************************

Wykaz moich wszystkich notek na portalu "Szkoła Nawigatorów" pod linkiem:
http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/troche-prywaty

 

---

tagi: tatarzy i polska 

	stanislaw-orda
	30 grudnia 2024 00:09

6     998    9 zaloguj sie by polubić