W notce kontynuuję omawianie publikacji prof. Elżbiety Kaczyńskiej pt.: "Syberia: największe więzienie świata (1815-1914)".
(notka o prof. E. Kaczyńskiej - ANEKS pkt 1).
W poprzedniej części było sporo statystyki, aby ukazać rozmiary ilościowe tytułowego więzienia i etapy jego rozwoju.
https://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/syberyjskie-wiezienie-narodow-wiek-xix-troche-statystyki-cz-1
 Tematyka niniejszej części koncentruje się na oficjalnych przyczynach skazań, rodzajach kar oraz organizacji systemu zesłania.
Powodem sięgnięcia po  tę tematykę jest dosyć powszechne nierozróżnianie rozmiaru represji czasów carskich z ludobójstwem czasów sowieckich. Warto więc, moim zdaniem, wskazać  na przepastną różnicę co skali i zakresu takich represji w wieku XIX oraz w wieku XX. O rozmiarach ludobójstwa sowieckiego wiemy, że dotyczyło ono milionów istnień. Natomiast ilość ofiar „za cara” była o kilka rzędów niższa, nie wspominając już o kwestii jakościowej życia zesłańców. Jako że podobny schemat (owe nierozróżnianie) jest konsekwentnie, by nie rzec uporczywie, przywoływany, a niektórzy nawet wywodzą system represji („kacapii’) z okresu tzw. jarzma niewoli mongolskiej ludów Rusi w wiekach XIII i XIV, co jest już jawnym absurdem, jako że wspomniana niewola jest określeniem całkowicie nieadekwatnym. Można by tak dłużej, ale przecież skutki pisania w necie są stuprocentowo ulotne, czyli nie pozostawiają śladu.

***********

W wyniku zmian i nowelizacji zasad wprowadzonych przez hrabiego Michaiła Spierańskiego (1772 -1832), głównego reformatora prawa ustrojowego Imperium Rosyjskiego oraz znowelizowanych przez Aleksandra Salomona (1855-1908), kierownika Głównego Zarządu Więzień – zaczęto wyróżniać kilka kategorii skazanych na pobyt na Syberii.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Michai%C5%82_Spieranski
Formalna klasyfikacja posiadała praktyczne znaczenie tylko w ograniczonym zakresie. Sami zesłani także nie zawsze wiedzieli, do której kategorii zostali zaliczeni, a w związku z tym nie znali zakresu swoich uprawnień i obowiązków, jak też przypisanego im  czasowego wymiaru kary. Jeśli nawet z racji kategorii zakwalifikowania przysługiwał komuś lepszy status, to taki skazaniec nie potrafił lub nie był w mocy tego wyegzekwować. Na miejscu zesłania, w zależności od lokalnych warunków, od osobistej energii i stosunku władz, sposób życia jak i traktowanie poszczególnych kategorii skazanych mogły różnić się od siebie, ale działo się tak stosunkowo rzadko, gdyż nawet administracja często miała kłopoty z rozróżnianiem takich kategorii, błędnie określała nazwy grup przy klasyfikacji zesłanych, popełniała pomyłki przy ich rejestracji, a wszystko to razem znajdowało potem swój wyraz w sporządzanych zestawieniach statystycznych. Taki bałagan niejednokrotnie skutkował przedłużaniem pobytu na Syberii i opóźniał decyzje o przechodzeniu skazanych z jednej kategorii do drugiej.

Kategorie dla skazanych od drugiej połowy XIX i w początku XX wieku były następujące:
A. Skazani na zesłanie w trybie administracyjnym.
Zaliczano do nich osoby skierowane na Syberię (lub do oddalonych guberni Rosji Europejskiej) bez wyroku sądowego, ale na podstawie decyzji organów administracji państwowej. Było to tzw. zesłanie na zamieszkanie, odpowiednio do formuły przewidzianej dla zesłanych w trybie sądowym. Na kategorię tę składały się trzy odrębne grupy:
1. Zesłani na cztery lata pod nadzór policji po odbyciu kary w poprawczych rotach aresztanckich lub w więzieniu,

z pozbawieniem praw.
2. Wydaleni ze wsi na mocy decyzji wspólnoty stwierdzającej, że są to osoby zepsute oraz szkodliwe.
Zesłańców obydwu ww. grup kierowano na zamieszkanie do guberni tobolskiej i tomskiej, o ile sami nie poprosili o skierowanie do Syberii Wschodniej. Na miejscu zesłania byli zapisywani do stanu włościańskiego lub miejskiego bez konieczności uzyskania zgody miejscowej wspólnoty. Oznacza to, że wolni osadnicy na Syberii mieli mniejsze uprawnienia od chłopów z Rosji Europejskiej. Zesłani obu tych kategorii teoretycznie nie byli pozbawieni praw (choć nie w pełni przestrzegano tego warunku w odniesieniu do pierwszej grupy), pozwalano im jednak swobodnie poruszać się tylko w obrębie guberni do której zostali ostatecznie „przypisani”. Nie mogli natomiast zostać członkami stowarzyszeń zawodowych lub gildii, jeśli miejscowa wspólnota nie wyraziła zgody na taką formę  ich integracji. Po pięciu latach przebywania na zesłaniu osoby te uzyskiwały prawo do pozostania na Syberii lub powrotu do poprzedniego regionu zamieszkania, z wyłączeniem , miejscowości, z której zostali uprzednio wydaleni. Później czas obowiązkowego zesłania skrócono do trzech lat. (zob. ANEKS pkt 2)

3. Zesłani na podstawie decyzji ministra spraw wewnętrznych lub gubernatorów w przypadku szczególnego zagrożenia i konieczności zapewnienia bezpieczeństwa.
Początkowo takie zesłania traktowane były jako wyjątkowe, bowiem stanowiły około 5-10% w stosunku do liczby zesłanych z dwóch poprzednich kategorii. Z czasem, a zwłaszcza od chwili wprowadzenia przepisów o ochronie w 1881 r. (po skutecznym zamachu na cara Aleksandra II), radykalnie zwiększyło się ich stosowanie. Zesłaniu zaczęły podlegać osoby, które jedynie podejrzewano o to, że mogą popełnić wykroczenie przeciwko państwu lub porządkowi publicznemu. Ten rodzaj podejścia do winy i kary stanowił specyfikę systemu rosyjskiego. Okres zesłania dla tej kategorii wynosił początkowo pięć, potem trzy lata, ale mógł być przedłużony przez wyższy organ administracyjny. Specjalnymi zarządzeniami rozszerzano uprawnienia do podejmowania decyzji o zesłaniu dla urzędników i wojskowych coraz to niższych szczebli. Jeśli podejmował ją minister, to podejrzany o działalność nieprawomyślną nie miał prawa żądać podjęcia śledztwa lub konfrontacji ze świadkami. Natomiast w praktyce prawo takie nie działało również wtedy, kiedy decyzja o zesłaniu wydawał niższy szczebel administracji.

B. Skazani w trybie sądowym.
Początkowo skazanie przez sąd oznaczało zawsze dożywotnie osiedlenie na Syberii, choć zmiany takich wyroków były możliwe w drodze carskich postanowień W 1896 r. uchylono formalnie tę zasadę i postanowiono, że osoby, w stosunku do których wyroki już zapadły, mogą być zwolnione z zesłania po upływie10 -12 lat. Pozostali, jeszcze nie osądzeni, dostali szansę na skrócenie czasu przymusowego osiedlenia w drodze ułaskawienia, które były bardzo często udzielane. Kategoria ta dzieliła się na grupy:
1. Zesłańcy- osiedleńcy (ssylno-posieleńcy);
Zaliczano do niej skazanych wobec których zesłanie było następstwem kary katorgi i pozbawienia praw, czyli skutkiem jednej z kar głównych. Ani w praktyce, ani w przepisach prawnych nie rozróżniano takiego zesłania od nie poprzedzonego katorgą zesłania bezpośredniego. Wszyscy zesłani na osiedlenie stanowili grupę różniącą się od  innych tym, że pozbawieni byli wszelkich praw. Wskazywano im miejsce pobytu, które można było opuścić tylko po to, by udać się w poszukiwaniu miejsca pracy w Kraju Amurskim (tj. na pograniczu z Chinami), ale istniały tam tak trudne warunki, że taka zmiana stanowiła coś w rodzaju wyroku  śmierci. Osiedleńcy mieli ograniczone prawo własności, a administracja i policja mogły im wymierzać kary bez orzeczenia sądu za wszelkie występki, czyli bez kontroli ze strony organów praworządności. Skazani na katorgę mogli opuścić więzienie i zamieszkać na zewnątrz oraz ożenić się, jeśli w przeciągu trzech lat dobrze się sprawowali. W praktyce często skracano im ten okres do jednego roku, ponieważ w ten sposób można było pozbyć się obowiązku żywienia więźnia, jak też zwolnić miejsce dla kolejnego. Praca katorżnicza obowiązywała nadal, ale 10 m-cy takiej pracy rozliczano za jeden rok z wymiaru kary.

Kiedy okres kary upłynął, miało miejsce właściwe osiedlenie, różniące się tym od poprzedniego, że uwolniony skazaniec sam musiał sobie szukać pracy. Po 6 lub 10 latach można było ubiegać się o zakwalifikowanie do stanu chłopskiego, pod warunkiem uzyskania zgody lokalnej wspólnoty. W miastach zesłańcy-osiedleńcy mogli przebywać tylko za zgodą władz miejskich. W praktyce tylko około 10% takich uwolnionych z katorgi zesłańców pozostawało na miejscu w oczekiwaniu na zakwalifikowanie do stanu chłopskiego., a 90 procent wcześniej, jeszcze przed zalegalizowaniem, wybierało wyjazd „w szeroki świat.

2.Skazani na osadzenie (wodworienije)
Ten rodzaj skazania był traktowany jako kara poprawcza, ale sytuacja osób na nią skazanych, nazywanych niekiedy przymusowymi robotnikami, w praktyce mało różniła się od sytuacji osiedleńców. Jeden z zapisów ustawy o zesłaniu zrównywał - najczęściej przypadkowo lub przez zwykłe przeoczenie - kategorię pierwszą i drugą. Skazani na osadzenie (zwykle bez uprzedniego skazania na karę katorgi) pozostawali przez półtora roku pod nadzorem policji, a od 1895 r. - pod nadzorem inspekcji więziennej. Mogli pracować, ale były duże trudności ze znalezieniem dla nich pracy. Po czterech latach przebywania na Syberii przechodzili pod nadzór policji (było to spowodowane niekonsekwencją w treści przepisów) lub wspólnot, przed czym te ostatnie broniły się w każdy możliwy sposób. Byli już katorżnicy, których osadzono i zapisano do stanu chłopskiego, mieli identycznie ograniczone prawa podatkowe, spadkowe i własnościowe, poza tym wcielonych robotników obowiązywał pięcioletni zakaz zawierania związków małżeńskich. Na tę karę skazywani byli prawie wyłącznie włóczędzy, wobec których stosowano specjalne przepisy karne.

Zesłani na zamieszkanie tworzyli kategorię rekrutującą się spośród osób uprzywilejowanych, to znaczy wolnych od kar cielesnych. Taką formę zesłania stosowano wobec nich jako karę za te czyny, za które osobom nie uprzywilejowanym groziła kara do 10 lat w rotach aresztanckich, kara od 6 miesięcy do 3 lat więzienia lub aresztu poprawczego. Uważano, że zesłanie jest przywilejem, a nie zaostrzeniem kary. Skazani na zamieszkanie tracili część praw szczególnych i przywilejów, ale zachowywali prawa familijne i majątkowe. Zsyłano ich albo do oddalonych guberni Rosji Europejskiej, albo na Syberię. Czasem takie zesłanie poprzedzała kara pozbawienia wolności na okres od roku do 4 lat, ale ponieważ brak było miejsc w więzieniach, zamieniano to na zakaz oddalania się z wyznaczonej miejscowości. Jeszcze inni mogli poruszać się w obrębie guberni, lecz ciążył nad nimi nadzór policyjny. Wolno im było ubiegać się o zapisanie do stanu chłopskiego lub mieszczańskiego, nie uzyskiwali jednak praw wyborczych do lokalnych samorządów. Za zgodą wspólnoty lub władz lokalnych mogli zajmować się handlem i rękodziełem, a po trzech latach przebywania na zesłaniu - uprawiać ziemię.

Problemy klasyfikacji nie ograniczają się do tego, o czym było dotychczas, bowiem kary były stopniowane. Na przykład stopnie kar 1 i 2 oznaczały, że miejscem przeznaczenia była gubernia irkucka, zaś stopnie 3-5 to gubernia tobolska lub tomska. Każdemu skazanemu, jeśli zechciał, wolno było udawać się do okręgów amurskiego i nadmorskiego. Stosowano gradację polegającą na tym, że im dalej na wschód i północ - tym gorzej. Dużą rolę odgrywał tu czynnik czysto psychologiczny - poczucie oddalenia od kraju. Poza tym najwcześniej skolonizowane tereny były też najlepiej zagospodarowane. Duże kolonie zesłańców znajdowały się w Tobolsku i jego okolicach, w okolicach Omska i Tomska, w Ust’-Kamieniogorsku, w Tarze, Tiukalińsku, Iszymie, Jałutorowsku, Semipałatyńsku, Koczetowie (Autonomiczna Republika Tuwa)  Akmolińsku (obecnie Astana w Kazachstanie)  Kurganie, Surgucie. Wszystkie wymienione lokalizacje to miejsca w Syberii Zachodniej tj. regionie od Uralu do Bajkału.  

Syberia Zachodnia już w latach sześćdziesiątych zaczynała być przepełniona zesłańcami, dlatego nie kierowano do niej osób nawet z 1 lub 2 stopniem kary. Transporty wyruszały do Syberii Wschodniej, do Irkucka i dalej na Zabajkale, gdzie największą kolonią karną była Kara (Czarna) nad rzeką Kara - dopływem rzeki Szyłki (Szyłka wraz z rzeką Arguń tworzy rzekę Amur) odległa od Petersburga o ok. 8 tys. km, a od wybrzeży Pacyfiku o ok. 1600 km. Nad rzeką Karą znajdowały się płuczki złota, do obsługi których kierowano tych, którym karę śmierci zamieniono na katorgę. Na obszarze długości 30 km ciągnęły się więzienia katorżnicze: Górna, Średnia i Dolna Kara, Ust’-Kara, tzw. Dolne Kopalnie i więzienie amustoi w sprzeczności z faktem, że przebywali tu najczęściej skazani na kary główne.rskie. Wszystkie te miejsca tworzyły Karyjską Kolonię Poprawczą, mimo iż w jej nazwie zabrakło odniesienia do karorgi.
(Obozy pracy przymusowej nad rzeką Kara wchodziły w skład tzw. Katorgi Nerczyńskiej, czyli były rozbudowywane wraz z rozwojem wydobycia ołowiu i srebra w Nerczyńsku. Kraj Zabajkalski – Wschodnia Syberia)

Połowa katorżników karyjskich mieszkała w więzieniach, połowa w chatach i barakach; była to tzw. wolna drużyna albo załoga (swobodnaja komanda). Na przełomie 1885 i 1886 r. przebywało w kolonii karyjskiej ponad 2500 osób, w tym 600-800 katorżników.

Początkowo nie kierowano transportów do Jakucji, ponieważ panowały tam nadzwyczaj trudne warunki rozwoju osadnictwa. Niska temperatura, zmarzlina i tajga uniemożliwiały uprawę roli, a czasem i poruszanie się. Jednakże pod koniec XIX w. nawet Jakucję zaczęto wykorzystywać jako miejsce dla kolonii karnych. Zdrowy, silny i dobrze zaopatrzony podróżnik George Kennan z trudem przebrnął w tamte strony, a tymczasem w latach 1879-1890 do Średniekołymska zesłano blisko 300 przestępców politycznych, wyniszczonych podróżą na Sybir, przebywaniem w więzieniach, niedożywionych i pozbawionych podstawowych rzeczy osobistych. Wśród zesłanych znajdowały się także kobiety. Spośród tej grupy zesłanych, 1/3 zajmowała się rolnictwem, a ponad połowa nie miała żadnego zajęcia. Do 1889 r. zmarło 30 zesłańców: z czego 13 zostało zabitych przez bandytów i tubylców, 6 popełniło samobójstwo, 3 uległo wypadkom, pozostali zmarli wskutek chorób.
https://pl.wikipedia.org/wiki/George_Kennan_(podr%C3%B3%C5%BCnik)
https://pl.wikipedia.org/wiki/Sriednieko%C5%82ymsk

Pod koniec XIX wieku w regionie kołymskim w Jakucji, który zajmował powierzchnię większą od Francji, żyło zaledwie 6500 mieszkańców, w tym 1000 Rosjan, 3500 Jakutów, 750 wymierających szybko Czuwaszów, Jukagirów i przedstawicieli innych plemion, w tym  resztka koczowniczych Czukczów. Przez 3-4 miesiące w roku ludzie ci głodowali.

Najbardziej odległą lokalizacją syberyjską była kolonia karna na Sachalinie (kopalnie węgla kamiennego). Wyspę zasiedlali najpierw żołnierze, a od 1879 r. także zesłańcy, choć formalną administrację kolonii karnej zorganizowano dopiero w 1884 r. Ale już wcześniej, w latach 1879-1885 przywieziono tam drogą morską około 4 600 osób. Pod koniec XIX wieku trafiali tu mężczyźni w wieku do 50 lat i kobiety w wieku do 45 lat, głównie osoby skazane za włóczęgostwo, o ile nie były chore zakaźnie i mogły podołać podróży morskiej. Z czasem osadzano tu także więźniów politycznych. W 1894 r. postanowiono skierować na wyspę transport kobiet skazanych na osiedlenie, aby zaradzić dysproporcji płci. Zesłańcy rozmieszczani byli bez jakichkolwiek zasad segregacji, polityczni z kryminalistami, nieletni - z recydywistami itd. Rozprzężenie obyczajowe, a w ślad za tym choroby weneryczne i alkoholizm dawały się tu szczególnie we znaki.
Przy ciężkich robotach w kopalni węgla kamiennego zatrudniano jedynie czwartą część skazańców, pozostali albo byli niezdolni do pracy, albo udawało im się zaczepić przy jakimś innym zajęciu, np. przy budowie domów, dróg lub mostów. Ustawa o pracy więźniów z 1886 r. nie była przestrzegana, panował bałagan, o więźniów i zesłańców nikt się nie troszczył. Liczba zesłanych nie pozostawała w relacji z zapotrzebowaniem na pracę i możliwościami wyżywienia się tych ludzi. Ziemi uprawnej było mało, a klimat zdecydowanie nie sprzyjał rolnictwu. Początkowo na Sachalinie była tylko jedna osada (Due), założona w 1858 r. W 1869 r. osadę przekształcono w placówkę strażniczą na południowym cyplu - Korsakówkę oraz założono tzw. fermę Aleksandrowską, która rozwinęła się potem w osadę Mała Aleksandrowska. W 1882 r. było na Sachalinie ledwo 13 osad. Władze starały się dementować przerażające wieści o Sachalinie, które rozprzestrzeniły się głównie za sprawą Antoniego Czechowa i Własa Doroszewicza, twierdząc, że są przesadne i jednostronne.
https://tezeusz.pl/sachalin-2-tomy-wlas-doroszewicz?srsltid=AfmBOooz61gJZnOLpHiITMH13JwHJEs2ZRPQu08YyewrbFnkBbu7u5D_
Ale nawet oficjalna prasa przyznawała: „O poprawczym znaczeniu katorgi sachalińskiej nie może być mowy, przeciwnie, przebywanie w tych więzieniach jest bezwarunkowo zgubne nie tylko dla ludzi chwiejnych moralnie, ale i dla tych, których zaprowadziła na katorgę nieszczęsna zbieżność okoliczności albo przestępstwo o charakterze formalnym, jakich jest wiele, w tym także ciężkie naruszenie dyscypliny wojskowej”.

Z rozmaitych powodów, choć głównie trudności kadrowo-logistycznych, nastąpiła rezygnacja z wykorzystywania Sachalinu dla celów penitencjarnych. W 1900 r. ogłoszono, że wysyłanie skazańców na tę wyspę zostaje zawieszone, choć od razu nie zlikwidowano istniejących tam kolonii karnych W czasie wojny rosyjsko-japońskiej (1905 r.) zesłańcy i katorżnicy byli zachęcani do wstępowania do formacji obrony wyspy w zamian za znaczne ulgi w odbywaniu kary. Skazańcy, skuszeni lepszym wyżywieniem, napływali licznie, po czym sporo z nich uciekło do Japończyków. Ale wielu również poległo. Po zakończeniu działań wojennych ucieczki trwały nadal, jako że Japonia zajęła połowę wyspy. W efekcie na Sachalinie została tylko garstka więźniów oraz osiedleńców i to wpłynęło na podjęcie definitywnej decyzji o likwidacji kolonii karnej, choć i tym razem jej nie zrealizowano.

Zesłanie i katorga na Syberii nie szły w parze z kolonizacyjnymi planami carskiej władzy. Inspekcje i lustracje prowadzone przez wyższych urzędników państwowych stwierdzały jasno, że stale brakowało chętnych do wolnego osadnictwa, ponieważ wśród ludności syberyjskiej element kryminalny był bardzo liczny. Zmiana polityki polegająca na zaniechaniu traktowania Syberii jako wielkiego więzienia, umożliwiłaby rozwój osadnictwa, a życie społeczności tutejszych nie wykazywałoby tak wyraźnego piętna patologicznego. Planowano, że koloniści, którzy z własnej woli zdecydowaliby się zagospodarowywać Syberię, stworzyliby podobnie prężny i przedsiębiorczy element jak pionierzy na amerykańskim Dzikim Zachodzie. W przypadku rosyjskim takie inicjatywy i aktywność napotykały na barierę ustrojową. W XIX w.  istotne znaczenie przy powstawaniu projektów kolonizacyjnych miała sytuacja na wsi rosyjskiej, a zwłaszcza jej przeludnienie w niektórych guberniach, połączone z występującymi w końcu wieku klęskami głodu. Ale przede wszystkim Syberia posiadała wielkie zasoby surowców kopalnych, dużo ważniejszych dla władz państwa od potrzeb rolnictwa.

Reformator prawnego systemu dotyczącego zesłania, hrabia M. Sperański, był zwolennikiem wolnego osadnictwa. Ogłoszono carski ukaz o możliwości przesiedlania się na Syberię i zabezpieczono środki finansowe na pomoc dla osadników. Nadal jednak należało pokonywać liczne bariery; trzeba było uzyskać zgodę wspólnot wiejskich tak na opuszczenie wsi, jak i na osiedlenie się w nowym miejscu. Ponadto z obawy przed buntami tubylców ograniczano rozmiar liczebny kolonizacji w poszczególnych regionach, ponadto zmieniano zasady pomocy lub pod wpływem zawirowań w sytuacji wewnętrznej zwlekano z wydawaniem stosownych zezwoleń. Francois Coquin w La Sibérie: peuplement et immigration paysanne au xixe siècle (Paris, Institut d'Études Slaves, 1969), pisał, że to było bardziej tolerowanie kolonizacji niż jej popieranie.
https://fr.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois-Xavier_Coquin

Ukaz z 1842 r. zawierający zasady emigracji i ułatwienia dla przesiedleńców na Syberię, nie odegrał poważniejszej roli. Nowa regulacja zasad przesiedlania się z 1861 r. uzależniała zezwolenie od wielu czynników: ziemia komunalna miała być pozostawiona, podatki opłacone, na osobie przenoszącej się nie mogło ciążyć dochodzenie lub wyrok, należało zapewnić byt pozostawionej rodzinie, uzyskać zgodę żyjących rodziców itp. Jak zawsze obowiązywała też zgoda obu wspólnot – aktualnej i nowej. W okresie przejściowym, na czas realizowania reformy uwłaszczeniowej, wstrzymano w ogóle możliwości przesiedlania się.

Jeszcze na początku XX wieku osadnik za przybyciem do Syberii, zamiast ułatwień, porad i życzliwych wskazówek, spotykał liczne krępujące go nakazy i ograniczenia. Była to w zasadzie polityka antyosadnicza”, którą kontynuowano nawet po uwłaszczeniu i zniesieniu zależności wspólnotowych. Kandydatów na osadników zniechęcało  także to, że wolna kolonizacja miała być prowadzona równoległe z przymusową: z każdych 100 dziesięcin ziemi, 25 miało być przeznaczonych dla zesłańców, a na 4 wolnych gospodarzy we wsi miał przypadać 1 zesłaniec. (1 dziesięcina = 0,24 ha; 100 dziesięcin to 24 ha). Proporcje te, stanowiące kolejny absurd biurokratyczny, zmieniano jeszcze kilka razy. W efekcie, w wielu miejscowościach liczba zesłańców przekraczała liczbę wolnych osadników. W miarę przyrostu ludności i wyczerpywania się wolnej, łatwej do uprawy ziemi, nadziały na jednego przesiedleńca spadły poniżej 15 ha. Pozostawały do zajęcia tylko takie grunty, których rekultywacja wymagała większego wysiłku i nakładów, choć dawały niższe plony Kultura rolna nigdy zresztą nie stała na Syberii wysoko; w połowie XIX wieku uprawa była „ladajaka, a gdy właściciel sprzedaje folwark, sprzedaje raczej budynki, a nie grunty, które uprawiał”. Poza tym nawet wolni osadnicy mieli ograniczone prawo przesiedlania się, a konieczność przesiedlenia była niekiedy kwestią dalszego przeżycia. W latach pięćdziesiątych i na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku wśród chłopów na Syberii panowała skrajna bieda oraz duża śmiertelność. Część przesiedleńców już po drodze do celu rozpraszała się, czyli nie zagospodarowała przydzielonej im ziemi . Szacuje się, że do miejsc przeznaczenia docierała ledwie ich połowa.

Aż do końca lat osiemdziesiątych XIX w.  wolne osadnictwo na Syberii było mniej liczne od przymusowego. W latach 1861-1874 średnio rocznie przybywało dobrowolnie około 1000 osób, a w latach 1874-1878 napływ ich prawie zupełnie ustał. Potem jednak nastąpiło ożywienie akcji przesiedleńczej i w 1881 r. przybyło 32 tys. chłopów. Od 1891 do 1901 r. napłynęło ogółem 84 tys. osób, ogólna zaś liczba wolnych osadników w okresie od 1861 do  1914 r. wyniosła 4,2 mln. W latach 1861-1885 średni roczny przyrost wolnej ludności syberyjskiej wynosił 12 tys.; w latach 1886-1895 już 47 tys., a w latach 1896-1915 aż 172 tys. Ponadto w niektórych okresach samowolny nielegalny i nie rejestrowany napływ ludności na Syberię był bardzo duży, np. w latach 1838-1845 przeniosło się w ten sposób ok. 19 tys. osób, przy osadnictwie legalnym  w ilości 57,7 tys.

Syberia (południowa) stanowiła atrakcyjny teren osadniczy i w miarę wzrostu dążeń ludności do emancypacji gospodarczej coraz więcej osadników starało się zagospodarowywać tutejsze ziemie. Największe znaczenie miało budowanie nowych szlaków komunikacyjnych. W 1843 r. uruchomiona została żegluga parowa na rzekach Obi, Jeniseju i Lenie, co poskutkowało w latach 1847-1855 wzrostem ruchu osadniczego, zarówno legalnego, jak i samowolnego. Ten osadniczy boom był bezpośrednio powiązany przede wszystkim z budową kolei transsyberyjskiej.

**********

ANEKS
1.
Profesor zw. dr hab. Elżbieta Kaczyńska (ur. 1934) jest jednym z uznanych badaczy dziejów gospodarczych i społecznych ziem polskich w XIX i pierwszej połowy XX wieku. Ponadto w obszarze jej zainteresowań badawczych znalazły się między innymi historia prawa, socjologia, badania nad dziejami miast, jak również zagadnienia związane z Syberią i pobytem zesłanych tam Polaków. Elżbieta Kaczyńska była na gruncie polskim prekursorką badań nad historią przestępczości i systemów karnych w Polsce i w Rosji. W początkach swojej pracy naukowej Pani Profesor została zatrudniona na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1969-1979 była oddelegowana do pracy w Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku. W roku 1975 r. objęła kierownictwo Zakładu Historii na Wydziale Humanistycznym FUW (jego twórcą i pierwszym kierownikiem był prof. Andrzej Wyrobisz). Zespół zakładu składał się wówczas z zaledwie dwóch pracowników. W momencie odejścia z pracy prof. Kaczyńskiej – było ich niemal 25. Pisała o tym w swoich  wspomnieniach: „już w tamtych czasach byłam przekonana, że ja, i wiele innych osób polubiło pracę na Filii UW; było tam coś ważnego do zrobienia, a mimo parszywej atmosfery politycznej czuliśmy się swobodni, byliśmy „na luzie””. W 1978 r. prof. Elżbieta Kaczyńska nawiązała współpracę z Instytutem Historii PAN, gdzie przeniosła się docelowo. (...).
https://trojmiasto.wyborcza.pl/trojmiasto/7,35612,29097965,prof-elzbieta-kaczynska-mieszkam-w-jednym-z-najbrzydszych.html

2.
Wspólnoty miały szerokie uprawnienia w zakresie pozbywania się niewygodnych ludzi. Stosowano zazwyczaj dodatkową karę nakładaną na kogoś, kto już odcierpiał za popełnione winy. W dodatku była to kara orzekana przez ludzi nieoświeconych i niekompetentnych. Przy podejmowaniu decyzji nierzadko rolę grały pobudki zemsty lub chciwości, członkowie wspólnoty w przypadku decyzji o wygnaniu, zagarniali dla siebie pozostawiony po wygnanym nadział ziemi. Władze kokietowały opinię publiczną respektowaniem takiej „ludowej sprawiedliwości”, ale prawnicy i politycy coraz ostrzej ją krytykowali.

Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w. wydalano średnio rocznie 1280 osób, a 3600 nie zostało przyjętych z powrotem po odbyciu przez nich kary. Sytuacja takich zesłanych była rozpaczliwa, bowiem na Syberii byli oni traktowani jak wszyscy zesłańcy, a nie mieli już z czego żyć. Tym bardziej, że w 1888 r., po długich debatach, analizie projektów i kontrprojektów car postanowił utrzymać prawa wspólnot. Dopiero w 1900 r. uchylono prawo wspólnot miejskich do podejmowania decyzji o zesłaniu (co prawda, nie miało ono w praktyce większego znaczenia) i ograniczono prawa wspólnot wiejskich. Od tej pory tylko większe gminy, liczące co najmniej 300 osób, mogły podejmować decyzje o wydaleniu osób niepożądanych. Osobie powracającej do wsi po odbyciu kary nie wolno było odmówić osiedlenia, wprowadzono jeszcze kilka dodatkowych warunków prawomocności decyzji wspólnoty. Ustawa z 5/18 października 1906 r. rozwiązała wspólnoty wiejskie i uwolniła chłopów od przywiązania do nich. Od tej pory zesłanie administracyjne przez wspólnoty powinno było automatycznie ustać. Mimo to wspólnoty, nazywane teraz sąsiedzkimi, nie zaprzestały dawnej praktyki, choć nie upoważniało ich do tego prawo. Nie przywrócono również  wolności osobom przebywającym na zesłaniu.

***********

Wykaz moich wszystkich notek na portalu "Szkoła Nawigatorów" pod linkiem:

http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/troche-prywaty

---

tagi: syberia w wieku xix 

	stanislaw-orda
	26 stycznia 2025 06:51

117     1945    8 zaloguj sie by polubić