część pierwsza:
https://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/donbas-poczatek-cz-1

Temat nie został wyczerpany, bowiem zgromadziłem materiał na jeszcze jedną część, w której umieściłbym opowieść nie tylko hutach i kopalniach, ale i o królu donbaskiego złota (A. Glebow),  jak też wątek o najbogatszym Polaku XX wieku, czyli inżynierze Bolesławie Jałowieckim. A przy okazji o jeszcze kilku ciekawych miejscowościach tego regionu. Ale czy w natłoku  bieżących ekscytacji może to kogoś zainteresować? Tak więc część ostatnia pozostanie, póki co, w zawieszeniu i tam być może doczeka swego czasu.

Budowniczy Ługańska

Wedle hierarchii drugą najważniejszą miejscowością w Donbasie jest miasto Ługańsk, które w 2010 r. liczyło niemal pół miliona mieszkańców. Po 2014 r. Ługańsk stał się stolicą Ługańskiej Republiki Ludowej, powołanej przez rosyjskojęzycznych separatystów, która w sierpniu 2022 r. została formalnie zaanektowana przez Federację Rosyjską.

Ale ja nie o tym, bowiem notka stanowi  kontynuację opowieści o pierwszych eksploatatorach i  inwestorach  w Donbasie.

Złoża węglowe odkryte przez Grigorija Kapustina w 1721 r. zaczęto wykorzystywać na potrzeby Floty Czarnomorskiej dopiero w końcówce XVIII wieku, czyli w kilkadziesiąt lat później. Węgiel wydobywany na terenie Donbasu był transportowany do Nikołajewa, Odessy, Sewastopola oraz pozostałych rosyjskich portów tego akwenu. Możliwe to było wówczas, kiedy Rosja zajęła Krym oraz tereny nadmorskich stepów Zaporoża, Oczakowa i Jedysanu, czyli terenów pomiędzy rzekami Dnieprem, Bohem  i Dniestrem.
(nazwa jedysan to zniekształcone słowo tureckie oznaczające "nowy świat". Natomiast od starogreckiej kolonii Odissos wywodzi się nazwa miasta Odessa, budowanego od 1794 r. nieopodal byłej warowni tureckiej Chadżybej, która zostala zajęta bez walki w 1789 r. przez pułki kozackie pod dowództwem oficera hiszpańskiego z Królestwo Neapolu - w służbie carskiej - admirała José Pascual Domingo de Ribas y Boyons (w zruszczonej wersji - Iosif/Osip Michaiłowicz Deribas; założyciel dynastia Derybasowych).
Dopiero oddalenie groźby ustawicznych najazdów rabunkowych z Zaporoża i wspomnianych nadmorskich stepów, w wyniku utworzenia z formacji kozackich bufora obronnego na płd. rubieżach nowo pozyskanych ziem, umożliwiło napływ stałych osadników w rozległy obszar stepów, na którym niegdyś koczowały plemiona Pieczyngów i Połowców, a które pod koniec Sredniowiecza zostaly wyparte przez tümeny mongolskie. A tümen galopujący po wyschniętym stepie musiał wzbijać nieliche tumany kurzu.
(tümen  -  samodzielny oddział armii mongolskiej liczący 10 000 jeźdźców; tur. słowo oznaczające „mnóstwo”).

Gdy admirał Mikołaj Siemionowicz Mordwinow zalecił  wyposażenie okrętów powstającej Floty Czarnomorskiej w armaty o żeliwnych lufach, zamiast luf odlewanych z brązu, ponieważ ich produkcja okazała się znacznie tańsza, wówczas konieczne stało się zbudowanie odlewni żelaza oraz pozyskanie dla tego celu  potrzebnych ilości surowca (ruda żelaza). Zadanie to zostało powierzone Charlesowi Gascoigne (1737–1806), przedsiębiorcy angielsko-szkockiego pochodzenia, który w 1790 r. badał teren w rejonie sławianoserbskim w celu zlokalizowania i rozpoznania tutejszych złóż rudy i pokładów węgla. Gascoigne sporządził raport do władz w Petersburgu w którym napisał, iż „odnalezione złoża żelaza i węgla obiecują najbogatszą ilość tych minerałów w najlepszej jakości".

W efekcie powyższego w 1795 r. imperatorowa Katarzyna II wydała dekret o zbudowaniu zakładu odlewniczego nad brzegiem rzeki Ługań (albo po polsku Ługanki), w okolicy w której Gascoigne odkrył najbogatsze złoża rud metali, miejscu odległym o ok. 150 km na płn.-wsch. od Doniecka.  (O Doniecku jest w pierwszej części notki).   
(Ługań/Ługanka – rzeka o dł. ok. 200 km,  prawy dopływ Siewiernego Dońca). 

Ale dlaczego był to akurat Charles Gascoigne? Charles Gascoigne urodził się w 1737 r.  jako syn kapitana Woodroffe Gascoigne, baroneta z Parlington w Yorkshire (płn.wsch. Anglia), a jego matką była Grizel, najstarsza córka Karola (Charles), 9-go lorda Elphinstone. (posiadłość Elphinstone Tower niedaleko Airth w środkowej Szkocji k/Stirlig, gmina Falkirk).
https://pl.wikipedia.org/wiki/Baronet
Gascoigne dzięki koneksjom dziadka, Lorda Karola, uzyskał zatrudnienie w East India Company. W 1757 r. wraz z Samuelem Garbettem założył w Londynie firmę zajmującą się oczyszczaniem soli oraz jej sprzedażą. W 1759 r. S. Garbet zdążył zbić fortunę także na handlu niewolnikami, a następnie zbudował laboratorium, w którym metale szlachetne  poddawał rafinacji (oczyszczeniu) i oznaczał  ich próbę czystości. W 1759 r. otworzył zakład hutniczy (Carron Iron Works) nad rzeką Falkirk w Szkocji.  W 1759 r. najstarsze jego dziecko i jedyna córka Mary poślubiła Gascoigne’a.
W 1763 r. Garbett otworzył w pobliżu huty fabrykę terpentyny o nazwie Samuel Garbett& Co., w której jako kierownika zatrudnił swojego zięcia. Siedziba firmy byla rezydencją z biurami i magazynami znana jako Carron House. Następnie działalność ta rozszerzyła się o spedycję, głównie towarów firmy Carron. W 1765 r.  Ch. Gascoigne przejął dzierżawę portu w Carronshoe i  jednocześnie został wspólnikiem huty żelaza, a w 1769 r. został wspólnikiem zarządzającym. Firma zostala zarejestrowana jako Carron Company w 1772 r. i w roku następnym otrzymała królewski przywilej. Gascoigne wprowadził wiele udoskonaleń w technologii produkcji i włożył wiele wysiłku w podniesienie jakości jej produktów. Jednak pomimo tych wysiłków jakość produktów firmy pozostawała niska. Po anulowaniu przez Board of Ordnance kontraktów firmy na dostawy dla marynarki wojennej w 1773 r.,  ze wszystkich okrętów wojennych usunięto armaty z lufami wyprodukowanymiw firmie Carron, a sama firma upadła pod ciężarem długów, zaś Gascoigne zerwał kontakty biznesowe z teściem.
(Board of Ordnance  -  agenda rządowa odpowiedzialna za zaopatrzenie wojska; druga co do ważności w dziedzinie obronności. Została rozwiązana w 1855 r. wobec nie zrealizowania celów wojny krymskiej)
https://en.wikipedia.org/wiki/Carron_Company

W tamtych czasach rząd brytyjski przyznał cesarzowej Katarzynie Rosji program pomocy wojskowej. Zamówienie na pompę parową wpłynęło do firmy Carron od admirała sir Charlesa Knowlesa, który zrezygnował w 1770 r. ze służby w Royal Navy po tym, jak przyjął od cesarzowej Katarzyny II nominację na pierwszego admirała floty rosyjskiej. Pełnił do 1774 r. funkcję "Generalnego Intendenta" (najwyższe stanowisko w którego gestię wchodziło administrowanie wszystkimi nabrzeżami, budową statków, organizacją robotników i zaopatrzenia we wszystkich portach Imperium. Siedziba jego biura znajdowała się w Petersburgu.
 
Pompa wysłana do Rosji w 1774 r. wraz z obsługą i zapasem węgla służyła do osuszania suchego doku do budowy okrętów w Kronsztadzie (twierdza w pobliżu Petersburga).  W 1784 r. Gascoigne otrzymał kolejne zamówienie z Rosji na broń, tym razem od następcy Knowlesa, admirała Sir Samuela Greiga, z pochodzenia Szkota, który w 2 połowie XVIII w. przybył wraz z innymi specjalistami do Rosji, aby pomóc w budowie rosyjskiej floty wojennej. Cesarzowa powierzyła Greigowi także rekrutację brytyjskich specjalistów, modernizację rosyjskich odlewni żelaza i pomoc przy produkcji armat. Greig znał Charlesa Gascoigne, gdyż ten zasłynął z produkcji nowego typu armaty okrętowej (karonada) i u niego lokował duże zamówienia na dostawę maszyn dla huty w Pietrozawodsku. 
(karonada - zob. przypis w Aneksie).
Rząd brytyjski próbował uniemożliwić firmie dostarczanie najnowocześniejszej technologii wojskowej, ale Gascoigne dostarczył Rosjanom dokumentację techniczną. W maju 1786 r. Gascoigne, za zgodą swoich wspólników, wyjechał wraz z ekipą specjalistów do Kronsztadu, aby nadzorować montaż urządzeń w Zakładach Aleksandrowskich w Pietrozawodsku. Podczas swojego 20-letniego pobytu w Rosji był odpowiedzialny głównie za udoskonalanie technologii odlewania luf armatnich. Został naczelnikiem wszystkich kopalń i odlewni w  Karelii, w tym zakładów odlewniczych w Pietrozawodsku (prowincja Ołoniecka). Udoskonalił technologię w wielu odlewniach żelaza oraz nadzorował budowę nowych jednocześnie unowocześniając produkcję luf armatnich.

Huta w Ługańsku
W listopadzie 1795 r. cesarzowa zatwierdziła wybór lokalizacji i mianowała Gascoigne'a dyrektorem przyszłego przedsiębiorstwa. Aby złagodzić niedogodności związane z pobytem pośrodku stepu, przyznała mu stopień radcy stanu i Order Świętego Włodzimierza trzeciego stopnia. W uznaniu zasług został on członkiem rządu rosyjskiego, rzeczywistym radcą stanu już pod zruszczonymi personaliami jako Karol Karlowicz Gaskoyn.
Zadania postawione podczas budowy odlewni żelaza w Ługańsku - ustanowienie przemysłowego wydobycia węgla i zorganizowanie produkcji armat – Gascoigne rozwiązał znakomicie. Obok zakładu hutniczego powstała osada dla  jej pracowników, którą nazywano po prostu Odlewnia Ługańska, jak i częściowo osiedlono ich  w okolicznych wsiach (Kamienny Bród i Wiergunka). Główny trzon załogi składał się z rzemieślników, których przeniesiono tutaj z zakładu w Lipiecku (zlokalizowanego ok.100 km na płn. od Woroneża), z wykwalifikowanych robotników fabryki broni w Pietrozawodsku (miejscowośc nad jez. Onega, ok. 200 km na płn. zach. od Petersburga), oraz stolarzy i murarzy z okolic Jarosławla (Jarosławl n/Wołgą; ok. 200 km na płn. od Moskwy). Stanowiska administracyjne w fabryce zajmowali głównie Anglicy, którzy przybyli wraz z Gascoynem i tu osiedlili się. Następnie w 1796 r. położono fundamenty pod budowę wielkiego pieca.
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0
Natomiast personel administracyjny i techniczny został skompletowany z inżynierów-fachowców „podkupionych” w Wielkiej Brytanii.
Gascoigne zarządzał zakładem w Ługańsku będąc stale w rozjazdach, ponieważ nikt nie odwołał jego dyrektorskich obowiązków w przedsiębiorstwach ulokowanych w innych miejscowościach - w Izhorsku, Kronsztadzie, Petersburgu. Nigdy już nie wrócił na Wyspy Brytyjskie. W 1805 r. Gascoigne zachorował i wrócił z Ługańska do Petersburga. W następnym roku zmarł.

Ówczesne metody "wydobywanie  węgla" powodowały, iż była to praca nadzwyczaj ciężka oraz niebezpieczna, zatem chętnych permanentnie brakowało. W celu zmniejszenia deficytu siły roboczej imperatorowa Katarzyna II nakazała wysyłać do takiej pracy skazańców, w tym pospolitych przestępców.

Problemy kadrowe w kopalni stały się dość szybko ponownie dotkliwe. Gdy cesarzowa Katarzyna II zmarła w 1796 r. nowy cesarz Paweł I nakazał: "Przestępcy ... odtąd na prośbę Gascoigne'a nie mają być wysyłani, aby przez swoją zdeprawowaną moralność nie psuli innych pracowników". Konsekwencją troski o moralność był spadek wydobycia węgla, co negatywnie wpływało na ilość odlewanych luf armatnich. Był to podstawowy powód dla którego po kilku latach nakaz ten został anulowany.

W 1801 r. w osadzie przy Odlewni Ługańskiej w rodzinie duńskiego emigranta urodził się Władymir Iwanowicz Dahl (ojciec: Johan Christian Dahl; matka: Julia Freitag), przyszły rosyjski naukowiec, pisarz i leksykograf, autor "Słownika potocznego języka rosyjskiego".

Mniej wiecej w tym samym czasie w wąwozie Lisim (Lisia Bałka) zbudowano pierwszą w Imperium Rosyjskim nowoczesną kopalnię, w której węgiel kamienny zaczęto wydobywać metodami przemysłowymi, a nie w sposób rzemieślniczy. Wokół tej kopalni powstała pierwsza w Rosji osada górnicza, która z czasem wyrosła w miasto Lisiczańsk (ok.100 tys. populacja; dane z 2014 r.).

W 1812 r. zakład w Ługańsku stał się jednym z głównych dostawców luf armatnich i amunicji dla armii rosyjskiej. W kolejnych latach znaczenie zakładu i osady przy nim systematycznie rosło, a w połowie XIX wieku w Ługańsku mieszkało już ponad 10 000 osób.

W 1820 r. odkryto węgiel w Aleksandrowce i niebawem pojawiły się tu pierwsze małe kopalnie - "dudki", w których wydobywano węgiel z płytko położonych pokładów. Niezbyt liczebne zespoły wydobywcze, pracowały mało wydajnie, eksploatując niewielkie obszary, używając prymitywnych, najprostszych narzędzi, a często i bez nich, wykorzystując siłę wlasnych mięśni.

Latem 1826 r. wznowiono poszukiwania w pobliżu wsi Zajcewo (dawniej Nikitowka i zakłady produkcji rtęci, współcz. część aglomeracji Gorłowki), gdzie miejscowi już od początku XIX wieku wydobywali płytko zalegający węgiel.

Inżynier górniczy Eugraf Kowalewski zorganizował w 1827 r. trzy ekspedycje geologiczne, które przeprowadziły badania w wytypowanych rejonach Donbasu.  Pierwsza z nich została wysłana w celu zbadania zawartości rudy w grzbiecie Nagolny.  Inna prowadziła poszukiwania rudy w innym rejonie, a kolejna lokaliowala złoża węgla. Wszystkie ekspedycje działały w promieniu 100 km od zakładu w Ługańsku. Jako pierwszy dokładnie zbadał  cały tutejszy region węglonośny i nazwał go "Zagłębiem Donieckim", w skrócie Donbas czyli Doniecki Basen  (basen - zagłębienie).

Wyniki pracy ekspedycji  zostały podsumowane przez E. Kowalewskiego i stanowiły podstawę raportu dla Komitetu ds. organizacji zakładów górniczych (Kolegium Berga – organ administracji, odpowiednik ministerstwa - zawiadujący przemysłem wydobywczym; istniał w latach 1719-1809). Kowalewski przedstawił wyniki swoich badań w artykule opublikowanym w 1827 r. w "Dzienniku Górniczym", w którym zawarł opis formacji skalnych basenu donieckiego.

W 1841 r. generał-gubernator Noworosyjska Michaił Siemionowicz Woroncow, aby móc wydobywać węgiel dla Floty Czarnomorskiej, zbudował trzy nowoczesne szyby w kopalni Aleksandrowskiej. Wkrótce potem zaczęły powstawać nowe kopalnie, które dostarczały węgiel nie tylko dla floty i przemysłu, ale także na potrzeby miejscowej ludności. Od tej pory Donbas zaczął przekształcać się w ważny region przemysłowy.

Donbas zawdzięcza swój szybki rozwój w drugiej połowie XIX wieku nie tylko założycielom, konstruktorom i budowniczym przedsiębiorstw przemysłowych, ale także "królowi kolei" Samuilowi (Samuelowi) Poljakowowi (1837-1888). Linia kolejowa łącząca Kursk , Charków i Azow, ukończona przez niego w 1869 r., odegrała wyjątkowo ważną  rolę w życiu regionu: nie mniej niż jedna trzecia miast, wsi i osiedli Donbasu powstała wzdłuż trasy tej kolei. Poliakow nie tylko zbudował kolej, ale od początku zorganizował kampanię medialną, aby przekonać rząd o konieczności jej budowy. Za publikację artykułów propagujących ww. inwestycję płacił miesięczny ryczałt redaktorowi wpływowej gazety „Wiadomości Moskiewskie". Upór tego wizjonera-przedsiębiorcy poskutkował tym, że władze nie tylko zdecydowały się na budowę tej linii kolejowej, przyznając nań koncesję  Samuilowi Poljakowowi, a także udzieliły mu pożyczki z kasy państwowej w wysokości 9 milionów rubli. "Król kolei" nie zawiódł: imponujący projekt - 763 wiorsty (813 km) torów - zrealizował w zaledwie rok i dziesięć miesięcy. Linię na początku obsługiwalo 9 parowozów, 550 wagonów towarowych i 7 wagonów pasażerskich. Oczywiście do ich bieżącej eksploatacji wybudowano niezbędne warsztaty remontowe wraz ze stosownym wyposażeniem, otwarto stacje kolejowe, co zapoczątkowało rozwój osadnictwa  wzdłuż przebiegu trasy kolejowej. Lecz to nie było jedyne osiagnięcie S. Poljakowa. Uczestniczył bowiem w zbudowaniu ok. 4 000 km linii kolejowych, czyli ok. 18 % całej ówczesnej sieci dróg żelaznych Imperium Rosyjskiego.
 (wtedy nie zaczęto jeszcze budowy kolejowej  trasy transsyberyjskiej do Wladywostoku).
Około 1870 r. jego majątek wynosił 31,4 mln rubli, co stawiało go w rzędzie kilku najbogatszych ludzi w Rosji.

S. Poljakow zajmował się nie tylko układaniem torów dla kolei. Angażował się mocno także w pomoc charytatywną. W Gorłowce, osadzie gdzie rozpoczął eksploatację kopalni "Koczegarka", która dostarczała węgiel do parowozów jego kolei, otworzył i finansował działalność technikum górniczego. Ponadto wspierał sierocińce i szpital jak też przeznaczał środki na innowacyjne projekty,  np. na budowę łodzi podwodnej (popularny w Rosji dowcip o "łodzi podwodnej na stepach Ukrainy" ma oparcie w faktach - zob. Aneks  pkt 2). Ten magnat kolejowy stał się pozytywnym bohaterem życia publicznego, uwieńczonym na kartach powieści Lwa Tołstoja „Anna Karenina" jako alter ego milionera Bołgarinowa (choć nie jest wykluczone, że pierwowzorem dla postaci literackiej był Jakow - starszy brat Samuela).
W kwietniu 1888 r. przedsiębiorca żegnał na pogrzebowej ceremonii w synagodze swojego zięcia Antona Warszawskiego, biznesmena który popełnił samobójstwo z powodu bankructwa.  Poljakow był tak załamany jego śmiercią, iż podczas ceremonii pogrzebowej doznał udaru mózgu, który okazał się śmiertelny. W testamencie zapisał należące do niego akcje kolei Kursk - Charków - Azow swojej żonie, braciom i zięciom-bankierom.

Ww. linia kolejowa była szybko rozbudowywana i już w styczniu 1907 r. powstała Kolej Południowa, która w efekcie stała się największą magistralą w systemie państwowej administracji transportu kolejowego Ukrainy.

ANEKS

1.
Karonady
Gascoigne opracował konstrukcję nowego typu lufy armatniej, pierwotnie nazwanej jako „Gasconade” lub „Melvillade”, ale znaną pod późniejszą nazwą „Carronade”. Karonada została zaprojektowana jako broń morska krótkiego zasięgu o małej prędkości wylotowej i choć została wynaleziona przez generała porucznika Roberta Melville'a w 1759 r. to dopracował i udoskonalił ją Gascoigne w latach 1769-1779. Została przyjęta w 1779 r. przez Królewską Marynarkę Wojenną jako rodzaj uzbrojenia. Mimo znacznie skróconej lufy, karonada miała ten sam kaliber co armata o długiej lufie, ale dla jej odlania wystarczało żużyć mniej metalu, przez co była znacznie lżejsza. Okręty wojenne mogły być wyposażone w znacznie więcej karonad niż dział o długiej lufie. Krótszy zasięg pocisków nie był problemem ze względu na stosowaną wówczas taktykę oddawania strzału z bliskiej odległości. Karonada była produkowana od 1778 r. do lat pięćdziesiątych XIX wieku.

2.
Wobec natłoku wrażeń stale dostarczanych przez bieżące wydarzenia,  współczesne pokolenia czy to Rosjan, czy Ukraińców, nie mają szansy zainteresować się historią nieco bardziej odległą, zatem powiedzenie „Łodź podwodna w stepach Ukrainy” zostało jednym z symboli surrealizmu ideologiczno-gospodarczego władzy sowieckiej, choć w zupełnym oderwaniu od swojej genezy. Powiedzonko z czasem stało się znacznie bardziej znane w jego bardziej rozbudowanej  wersji, a mianowicie: „Łodź podwodna w wyniku nierównej walki powietrznej poległa w stepach Ukrainy”.

Tytuł rosyjskiej rock-opery z 2007 r.: „Łodź podwodna w stepach Ukrainy”.
https://www.beatles.ru/books/paper.asp?id=1755

***********

Wykaz moich wszystkich notek na portalu "Szkoła Nawigatorów" pod linkiem:

http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/troche-prywaty

---

tagi: donbas historia dawna 

	stanislaw-orda
	28 grudnia 2023 19:10

6     810    7 zaloguj sie by polubić