Notka o Całunie Jezusa Nazarejczyka opóźni się przynajmniej o tydzień. Poza wszystkim za chwilę tematykę na „SN” zdominuje kolejna konferencja i jej rezonans. Aby zatem blog nie zardzewiał, proponuję tekst z rodzaju bujania w obłokach (np. w Obłokach Magellana). To jest fragment większej całości, którą napisałem 10 lat temu, ale nic istotnego nie uległo dezaktualizacji. Czyli przedstawiam fragment tematyki, z którą wówczas debiutowałem w necie.

Wyobraźmy sobie, że w jakimś dowolnym miejscu w Polsce jest sporych rozmiarów plac. Najlepiej gdyby był więcej niż sporych rozmiarów. W miastach o taki trudno, więc mógłby to być teren po byłym lotnisku w jakimś dowolnym miejscu naszego kraju i że na środku tego placu świeci, sporych rozmiarów i kulistego kształtu, żółty chiński lampion. Załóżmy, iż jego średnica wynosi 70 centymetrów, czyli nasz lampion jest kulą o wymiarach, mniej więcej, typowego stolika kuchennego. A ponadto w odległości 75 metrów od lampionu znajduje się kamyk o rozmiarach średniej wielkości koralika lub grubego śrutu do mocnej wiatrówki. Czyli kamyk ten ma przekrój trochę ponad pół centymetra (6,4 mm). Możemy być pewni tego, że nie dostrzeglibyśmy tego kamyka stojąc obok lampionu. Jakkolwiek nie można wykluczyć, iż dokonałby tego ktoś o wybitnie sokolim wzroku.

Taką scenografię możemy sobie łatwo wyobrazić. Pokazuje ona model układu Słońce – Ziemia skonstruowany przy zachowaniu proporcji rzeczywistych rozmiarów wymienionych ciał niebieskich oraz odległości między nimi. Ale Słońce i Ziemia są elementami dużo bardziej rozległej struktury, zwanej Układem Słonecznym. Dlatego w budowanym modelu wkomponujemy pomiędzy Słońcem i Ziemią jeszcze dwa kamyki. Jeden o rozmiarach prawie dokładnie takich, jak ten symbolizujący Ziemię, który umieścimy 20 metrów bliżej lampionu-Słońca, oraz kamyczek prawie dwukrotnie mniejszy od poprzednich, jeszcze kolejne 30 metrów bliżej. Kamyk i kamyczek w naszym modelu przedstawiają planetę Wenus oraz planetę Merkury. Ponadto Ziemia ma sporych rozmiarów naturalnego satelitę, czyli Księżyc, który przedstawiałoby ziarnko żwiru o grubości niecałych 2 mm, a znajdowałoby się ono w odległości 20 centymetrów od kamyka-Ziemi.

W kolejnym etapie budowy modelu potrzebny jest jeszcze jeden kamyk o wielkości, mniej więcej, połowy kamyka-Ziemi i położony od niego jeszcze o 40 metrów dalej, licząc od lampionu-Słońca.  W ten sposób nasz model zostałby uzupełniony o planetę Mars. Rzeczywisty Mars posiada dwa księżyce o nazwach działających mocno na wyobraźnię, bo nazywano je Strach i Przerażenie (łac. Phobos i Deimos). Jednak w przyjętej dla naszego modelu skali nie można ich przedstawić, gdyż wynika z niej, że obiekt o średnicy wynoszącej 1000 km rzeczywistego wymiaru, posiadałby przekrój 0,5 milimetra. A Fobos i Dejmos to zaledwie kilkunastokilometrowe bryły skalne. Przy okazji księżyców Marsa warto przytoczyć dygresję. Otóż istnienie ich zostało „wykrakane” przez Jonathana Swifta w książce pt: „Podróże Guliwera”. I chociaż pierwsze wydanie tej książki ukazało się w 1726 roku, to astronomowie wypatrzyli te księżyce dopiero 100 lat później. Mars, jako ostatni z kamyków umieściliśmy w odległości 115 metrów od lampionu-Słońca.

Nasz model w tym stadium przedstawia tylko fragment rzeczywistego Układu Słonecznego, ale ponieważ mamy do dyspozycji wystarczająco rozległy plac, wobec tego możemy kontynuować budowę. Tak więc, w odległości 390 metrów od lampionu-Słońca i 315 metrów od kamyka-Ziemi umieścimy średniej wielkości pomarańczę, która przedstawia planetę Jowisz. W porównaniu do dotychczas zainstalowanych kamyków i kamyczków jest to gigant o średnicy ponad siedmiu centymetrów (7,2 cm).W rzeczywistym kosmosie Jowisz otacza kilkadziesiąt naturalnych satelitów (księżyce), ale w modelu możemy umieścić tylko cztery z nich (Io, Europa, Ganimed, Callisto), czyli tylko te, których rozmiary są wystarczająco duże. Niektórzy może wiedzą, że są to tzw. księżyce galileuszowe, czyli zaobserwowane po raz pierwszy przez Galileusza za pomocą układu soczewek (luneta). Księżyce Jowisza znajdowałyby się w różnych miejscach rozrzucone na odległości do 15 metrów od planety-pomarańczy. A 715 metrów od lampionu-Słońca i 640 metrów od kamyka-Ziemi znalazłaby się trochę mniejsza pomarańcza, a może lepiej mandarynka o średnicy 6,0 cm, która przedstawiałaby planetę Saturn. Podobnie jak w przypadku Jowisza, prawdziwy Saturn otoczony jest gromadą kilkudziesięciu księżyców, ale ze znanych już powodów moglibyśmy zaznaczyć tylko pięć z nich (Tethys, Dione, Rea, Tytan, Japet). Saturnowy księżyc Tytan, obok księżyca Jowisza Ganimeda, to dwa największe tego rodzaju obiekty Układu Słonecznego. Ich rozmiary są o połowę większe od Księżyca ziemskiego i są także większe od planety Merkury. Większe rozmiary od ziemskiego Księżyca ma jeszcze tylko jowiszowy Callisto, natomiast jowiszowe Io i Europa mają rozmiary doń zbliżone. Imiennie wymienione, jak i pozostałe księżyce Saturna byłyby porozrzucane w odległości do 8 metrów od mandarynki-planety. Możemy nawet umieścić wokół mandarynki cieniutką wstążeczkę, która przedstawiała by nam pyłowe pierścienie Saturna. Znacznie dalej, bo nieomal 1,5 km od lampionu-Słońca znajdowałby się orzech włoski o średnicy jednego cala (2,5 cm). To byłaby planeta Uran. Gdybyśmy chcieli dojrzeć ten orzech z miejsca przy lampionie lub kamyku-Ziemi, nie byłoby to możliwe bez pomocy specjalistycznego, i to bardzo, oprzyrządowania optycznego. Prawdziwy Uran posiada sporo księżyców, a w naszym modelu moglibyśmy uwzględnić cztery z nich (Ariel, Umbriel, Tytania, Oberon). Wszystkie znane księżyce zgrupowane byłyby w odległości do jednego metra od orzecha-planety.

Najdalej od lampionu-Słońca, bo w odległości ponad dwóch kilometrów (2,2 km), znajdowałby się jeszcze jeden orzech włoski, tylko minimalnie mniejszy niż poprzedni. To byłby orzech-Neptun, czyli ostatnia „legalna” planeta Układu Słonecznego. A o takiej jednej, która stała się od niedawna „nielegalną” (Pluton), będzie mowa nieco później. Jak wszystkie wielkie planety Układu, także Neptun posiada dość liczne grono księżyców, które skupiłyby się w odległości do 5 metrów od tego „orzecha”. Ale tylko jeden z nich moglibyśmy uwzględnić w naszym modelu, a mianowicie Trytona, którego średnica wynosi, mniej więcej, trzy czwarte średnicy Księżyca ziemskiego.

Gdybyśmy więc, stojąc przy ostatnim orzechu, spojrzeli w kierunku lampionu-Słońca, dostrzegli-byśmy zamiast sporej świecącej dużej kuli, tylko niewielką żaróweczkę.

Wymieniliśmy w ramach tak zbudowanego modelu główne obiekty struktury Układu Słonecznego. Musimy w nim przedstawić jeszcze jeden rodzaj bardzo szczególnych i kłopotliwych obiektów. Nie są to ani planety, ani ich naturalne satelity (księżyce). Obiektem tym jest gruz kosmiczny, czyli pozostałości obłoku planetarnego, z którego uformował się Układ Słoneczny, a które nie zostały wykorzystane do budowy Słońca i planet oraz nie zostały dotychczas uwięzione w polach grawitacyjnych planet jako ich księżyce lub pyłowe pierścienie. Mowa jest o rumowisku skalno-lodowych odłamków o bardzo zróżnicowanych rozmiarach, uwięzionym grawitacją Słońca na orbitach okołosłonecznych, a które nazywamy planetoidami oraz kometami. Lód w strukturze komet i planetoid to nie tylko zamarznięta woda, ale także scalony dwutlenek węgla, cyjanowodór i inne związki zawierające np. węgiel i siarkę. Lód ten jest skażony radioaktywnym izotopem wodoru (tryt), który wytwarza się wskutek oddziaływania twardego promieniowania kosmicznego z molekularną strukturą lodu.

Najbliższy Słońcu i Ziemi pas planetoid przebiega między orbitami Marsa i Jowisza, mniej więcej dwa do trzech razy dalej niż Ziemia. Składa się on z nieokreślonej ilości, w większości niewielkich fragmentów gruzu skalnego. Oszacowano natomiast (w przybliżeniu), że nawet ok. milion tych fragmentów może mieć średnicę powyżej 1 km, z czego ok. 1000 sztuk posiada rozmiary zawierające się w przedziale 30-100 km, a ok. 200 sztuk to kolosy o średnicy powyżej 100 km.

Trzy największe planetoidy pasa planetoid, tj. Ceres, Pallas i Westa mają średnice o rozmiarach odpowiednio 460, 260 i 250 km i łącznie zawierają blisko połowę masy wszystkich planetoid w pasie. W naszym modelu moglibyśmy zaznaczyć planetoidy np. szczyptami popiołu, zagubionymi w pasie o szerokości 90 metrów, który zaczynałby się ok. 160 metrów od lampionu-Słońca, a kończył gdzieś w odległości ok. 250 metrów od niego. Grawitacja Jowisza wymiotła dotychczas oraz  wymiata nadal dużą część planetoid (obecny pas jest resztówkową pozostałością znacznie większej ongiś tej struktury), niektóre z nich przechwytuje i wówczas stają się jowiszowymi księżycami, a pozostałe, nie wyrzucone jeszcze z pasa, grupuje w tzw. węzłach rezonansu. Rezonans taki powstaje wówczas, gdy okres obiegu planetoidy wokół Słońca stanowi wielokrotność takiego obiegu przez planetę Jowisz, czyli najczęściej są to rezonanse o proporcjach wyrażonych w liczbach całkowitych, np.:  2:1, 3:1, 3:2, 4:1. Pewna część planetoid porusza się na rezonansowej orbicie z Jowiszem o wartości 1:1. Szacuje się, że zbiorcza masa pasa planetoid to ok. 5,0% masy ziemskiego Księżyca, który z kolei ma masę ok. 1,2 % masy Ziemi.

Niby to mało, ale zderzenie z Ziemią jednego z tych obiektów,  którego rozmiar średnicy byłby  nie mniejszy niż 2,0 km, spowodowałoby globalny kataklizm i najprawdopodobniej zniszczyło znakomitą większość ekosystemu na planecie wraz z prawie wszystkimi istotami żywymi. Stąd też ważnym zadaniem obserwatoriów astronomicznych jest monitorowanie orbit poszczególnych planetoid, których trajektorie przebiegają bliżej Słońca niż orbita Marsa. Dotychczas zidentyfikowano i ustalono orbity dla kilkudziesięciu tysięcy takich obiektów. Morał z tego taki, że żadne niespodzianki nie są wykluczone, ale póki co, powinniśmy traktować pas planetoid tak, jak arsenał zardzewiałych niewypałów. Ale też bez jakiejś nadmiernej przesady, skoro zbiorcza masa pasa planetoid to około 5,0% masy naszego niespełna dwumilimetrowej średnicy ziarnka żwiru, czyli modelowego Księżyca. Powinniśmy być szczęśliwi z powodu, że Jowisz oraz Saturn, ci kosmiczni strażnicy Ziemi, mają tak duże rozmiary i swoją grawitacją albo wyrzucają planetoidy gdzieś na dalekie kresy Układu Słonecznego (efekt tzw. procy grawitacyjnej), albo trzymają je na uwięzi, aby obiegały Słońce po orbitach, w miarę odległych od naszej planety.

Kolejnym zbiorowiskiem takiego gruzu jest pas planetoid za orbitą Neptuna. Musiało ono otrzymać nazwę własną, aby można było odróżnić je od poprzedniego pasa. Zatem jest ono znane jako Pas Kuipera, oczywiście od nazwiska odkrywcy (Gerard Peter Kuiper – astronom amerykański holenderskiego pochodzenia). W naszym modelu byłby to obszar rozciągający się od 3 do 8 km od lampionu-Słońca. Niedawno Pas Kuipera wzbogacił się o jednego z największych swoich przedstawicieli, został nim Pluton i jego kilka księżyców, z których jedynie Charon mógłby być odrębnym pyłkiem w naszym modelu (Charon ma średnicę o rozmiarze ok. 1200 km, czyli dwóch trzecich średnicy Plutona). Wynikało takie wzbogacenie z okoliczności, w której Pluton, mający dotychczas status planety, w 2006 roku decyzją Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU) został go pozbawiony. Po prostu, zdaniem astronomów z ww. Unii był, jak na planetę, zbyt mały. Po tej degradacji stanowi obecnie wraz ze swoim największym księżycem (pozostałe cztery, dotychczas poznane, są znacząco mniejszych rozmiarów), ciasny układ dwóch planetek (planet karłowatych). W naszym modelu wspomniany układ planetek reprezentowany byłby przez ziarnko żwiru o średnicy nieco ponad 1mm (Pluton) oraz oddalone od niego o 1 cm drugie, trochę mniejsze ziarnko żwiru (Charon). Oba ziarnka umieścilibyśmy w odległości prawie 3 km od lampionu-Słońca. Szacuje się że w Pasie Kuipera mogą być nawet tysiące planetoid o rozmiarach większych niż 100 km, oraz nieoszacowana ilość obiektów o mniejszych rozmiarach. Dotychczas rozpoznanych zostało około tysiąca z tych większych obiektów, jedynie tych które znajdują się przy wewnętrznej krawędzi tego pasa, gdyż bardziej odległe są niewidoczne nawet przy użyciu wielkich teleskopów. Stąd wniosek, iż poza pojedynczymi przypadkami (Eris, Makemake, Haumea, Sedna, 2007 QR), żaden z pozostałych lokatorów Pasa Kuipera nie mógłby być uwzględniony w modelu.

Obydwa skrótowo przedstawione pasy planetoid są głównym rezerwuarem komet. Gdy któraś z planetoid, z powodu np. zawirowań w oddziaływaniach grawitacyjnych, zostanie wytrącona ze swojej, w miarę kołowej, stabilnej i dalekiej od Słońca orbity, i w wyniku takich perturbacji trajektoria jej orbity stanie się nazbyt ekscentryczna oraz silnie eliptyczna, to na pewnym odcinku  jej pasaż może znaleźć się w okolicach Słońca (i Ziemi). Jeśli ten fragment  trajektorii będzie przebiegać bliżej niż wynosi dwukrotna odległość Ziemi od Słońca, wówczas zamarznięte frakcje planetoidy zaczną się ogrzewać i ulatniać (sublimacja). Planetoida będzie „parować”, a my będziemy mogli ją dostrzec jako kometę z towarzyszącym jej wówczas warkoczem ulatniających się cząstek i gazów. A jeśli już przeleci obok Słońca i oddali się od niego poza wspomniana graniczną odległość, warkocz zaniknie, bo kometa ponownie ostygnie. I jeśli kometa pojawia się cyklicznie, straci ona w końcu zbyt dużo tego lepiszcza, a jej struktura zrzeszotowieje, czyli stanie się coraz bardziej „luźna”, tym samym  podatna na fragmentaryzację (rozpadnięcie). W ten sposób kometa gubi sukcesywnie swój ładunek materii.  Część takich odpadków może zostać skierowana w kierunku Ziemi, choć  prawie wszystkie spalą się w atmosferze. Wówczas widzimy to zjawisko jako meteoryty. Kilka razy do roku są to prawdziwe deszcze meteorytów, gdyż grawitacja Słońca silnie odkształca dosłonecznie trajektorię orbit takich szczątków. Ziemia znajduje się względnie blisko Słońca, i w swoim obiegu okołosłonecznym przecina kilka razy w roku te smugi złożone z odłamków  komet, tak więc na ziemskim niebie meteoryty są często obserwowanym zjawiskiem. Komety pochodzące z pasa planetoid, mają okresy obiegu wokół Słońca w granicach kilku lat, natomiast wywodzące się z Pasa Kuipera mają okresy obiegu kilkudziesięcioletnie lub dłuższe. Najbardziej znanym przedstawicielem tych ostatnich jest kometa Halley’a. Typowa kometa ma rozmiary w granicach kilkunastu lub kilkudziesięciu km. A to oznacza, że w naszym modelu nie możemy przedstawić komet, gdyż w przyjętej skali nie mogą być one widoczne. Niemniej, powinniśmy koniecznie pamiętać, że istnieją.

I wreszcie na najdalej wysuniętych rubieżach Układu Słonecznego znajduje się najbardziej rozległe zbiorowisko podobnych obiektów. Sięga ono prawie połowy odległości do najbliższej gwiazdy od Słońca. W skali właściwej dla naszego modelu musiałoby zatem sięgać do odległości 7.500 - 8.000 km i, oczywiście, na Ziemi nie znajdzie się plac o tak dużych rozmiarach. Musimy zrezygnować z jego zaznaczenia i pozostaje nam w tym przypadku do dyspozycji tylko wyobraźnia. Zbiorowisko  to określane jest jako Obłok Oorta lub Chmura Oorta, oczywiście także od nazwiska jego odkrywcy (Jan Hendrijk Oort astronom holenderski). Uważa się, że zawiera ono setki miliardów, a może bilionów planetoid, komet oraz zamarzniętych fragmentów z pyłów, gazów i kurzu. Najbliższa krawędź Obłoku w skali naszego modelu znajdowałaby się w odległości minimum 200 km od lampionu-Słońca. Gdy jakiś obiekt z Obłoku zabłądzi do wewnętrznych rejonów Układu Słonecznego, to z pewnością prędko tutaj nie powróci, gdyż poruszać się będzie po orbicie parabolicznej. Pełny taki obieg to grube tysiące, dziesiątki lub setki tysięcy lat. Tego rodzaju odwiedziny zdarzają się rzadko, jednym z ostatnich, a widowiskowych obiektów była kometa Hyakutake, która przeleciała w okolicach Słońca w 1994 roku. Znacząca destabilizacja bodaj części tegozbiorowiska, jakim jest Chmura Oorta, spowodowana np. oddziaływaniem masywnego ciała niebieskiego, które zbliżyłoby się do rubieży Układu Słonecznego, mogłaby spowodować dosłownie „dopust boży” na planetach naszego Układu.

Na tym możemy zakończyć prezentację sąsiedztwa Ziemi.

Jeśli byśmy popatrzyli na ukończony już model Układu Słonecznego, ograniczając go do koła o trzykilometrowym promieniu, liczonym od lampionu-Słońca, zauważylibyśmy, że składałby się on głównie z olbrzymich obszarów pustki. Wystarczy przecież wyobrazić sobie, że w jednym miejscu zebraliśmy lampion, kamyki, kamyczki, żwir a nawet szczyptę popiołu, pomarańczę, mandarynkę i dwa orzechy. Wszystko razem zajęłoby na powierzchni takiego koła (ca 29 km kw.) miejsce o wielkości nie wartej wzmianki.

Należy mieć wszakże na uwadze, że naszkicowany model jest statyczny. W rzeczywistości jego wszystkie składniki znajdują się w ruchu (panta rei), poza rzecz jasna ruchem Słońca, które jest w stosunku do składników Układu Słonecznego „nieruchome’. Oczywiście także ono obiega (wraz ze swoimi planetami) centrum galaktyki zwanej Drogą Mleczną, ale trwa taki jeden obieg ca 250 milionów lat ziemskich, natomiast ten ruch Słońca jest „zauważalny” dopiero daleko spoza Układu Słonecznego.

Aby uzmysłowić sobie, że wszechświat to przede wszystkim nie planety i ich księżyce, gwiazdy czy galaktyki bądź innego rodzaju obiekty materii kosmicznej, ale głównie bezmiar „pustki”, zilustruję ten aspekt jeszcze jednym porównaniem.

Otóż wyobraźmy sobie, że nasze Słońce-lampion ze wstępu niniejszego tekstu znajduje się w odległości 1 metra od obserwatora (oczywiście hipotetycznego) na Ziemi. Czyli że w takiej scenerii obserwator siedzi przy stole o szerokości 1 metra i patrzy na lampkę o rozmiarach (przekroju) niecałego centymetra (9,3 milimetra), bo taki właśnie rozmiar miałoby w proponowanej skali nasze Słońce. A w jakiej odległości od owego obserwatora znajdowałaby się kolejna najbliższa gwiazda, inna niż Słońce? Ano, w odległości circa 270 kilometrów. (Kilometrów!).

Czyli obserwator siedzi za tym stołem, dajmy na to w Warszawie, patrzy sobie na małą lampeczkę, a kolejna lampeczka znajduje się w Suwałkach. Albo stół (z obserwatorem) w Krakowie, a kolejna lamka w Koninie. Albo, analogicznie,  we Wrocławiu, a lampeczka w Nowym Targu, albo w Rzeszowie a lampeczka w Łodzi, albo też  w Zielonej Górze a takaż lampeczka w Częstochowie. Albo  w Szczecinie a lampeczka w Toruniu, etc., etc.

Tylko że ta druga lampeczka to mało masywny i chłodny „czerwony karzeł” (Proxima, trzeci składnik systemu gwiezdnego alfy Centaura), który świeci w oczach ziemskiego obserwatora mniej więcej 18 tysięcy razy słabiej niż Słońce. Natomiast  wydajność energetyczna tej gwiazdki (ilość emitowanej energii w jednostce czasu) stanowi 1/600 słonecznej (0,00167). Bo Proxima to chłodny, niezbyt masywny (12 procent masy Słońca), czerwony karzeł, który świecąc tak słabo, nie jest dostrzegalny gołym okiem.  Po to żeby zarejestrować jego widmo potrzeba profesjonalnego teleskopu. Proxima nie może dostatecznie ogrzać żadnej z ewentualnych swoich planet, a gdyby znajdowała się jakaś na bardzo ciasnej orbicie, nastąpiło by zjawisko podobne jak w układzie Ziemia – Księżyc, gdy oddziaływanie grawitacyjne znacznie masywniejszego składnika powoduje, iż składnik mniej masywny jest stale zwrócony do niego tą samą stroną. I ta strona planety byłaby spalana żarem, zaś strona odwrotna byłaby zamrożona. Dodam, że czerwone karły posiadają niestabilne atmosfery, które targane są gwałtownymi, acz chaotycznymi erupcjami ich warstw powierzchniowych. Erupcje te mogły by sięgać powierzchni bliskiej planety, co wymiatałoby z takiej planety atmosferę, jeśliby taka była.

A przecież Słonce nie znajduje się w najmniej zasobnym w gwiazdy rejonie Galaktyki. Oczywiście, nie znajduje się także w tym najbardziej zagęszczonym, powiedzmy że w takim  średnio nasyconym gwiazdami, nie będących składnikami skupisk zwanych mgławicami gwiezdnymi, ani też w miejscu specjalnym,  jakim jest region wokół centrum naszej galaktyki (Zgrubienie Centralne), gdzie gwiazdy są upakowane nawet kilkadziesiąt razy ciaśniej niż w okolicy Słońca. Ale to byłby temat na zupełnie inne opowiadanie.

Już bardzo dawno temu zaszokowały mnie wspomniane proporcje. I być może dlatego stałem się amatorem-hobbystą najpierw astronomii, a z czasem astrofizyki.

I chociaż z przedstawionych proporcji odnośnie rozmiarów otaczającego nas świata pozaziemskiego łatwo można dojść do wniosku o znikomości znaczenia kamyka o nazwie Ziemia, to przecież właśnie na nim pojawiły się istoty, które wymienione w tekście struktury (oraz im podobne) zdolne są badać, rozpoznawać i zrozumieć ich funkcjonowanie.

 

******

Wykaz moich notek na portalu "Szkoła Nawigatorów" pod linkiem:

http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/troche-prywaty      

 

 

 

 

---

tagi: ziemia i układ słoneczny 

	stanislaw-orda
	7 marca 2019 13:06

41     2371    13 zaloguj sie by polubić