Zanim zamieszczę ostatnią notkę  cyklu o dwóch despotach, która za temat będzie miała postać drugiego z braci Zenowiczów - Stanisława, najpierw, jako rodzaj wprowadzenia, dodam trochę historycznego tła. Chodzi o ten rejon wybrzeża Morza Kaspijskiego, w którym znajduje się miasto Baku. Bo właśnie to miasto było główną areną działalności publicznej Stanisława Despoty-Zenowicza.
(Baku - stolica Republiki Azerbejdżanu. Port nad Morzem Kaspijskim o ponad dwumilionowej populacji. Baku zostało stolicą „zjednoczonego” Azerbejdżanu w 1918 r.)

Tło historyczne

Tło historyczne będzie miało wąsko zakreślone granice, czyli wspomnę tylko o zdarzeniach, które miały miejsce w wieku XVIII (zwłaszcza w 2 połowie tego wieku). 

W połowie wieku XVIII największe znaczenie w ww. rejonie Zakaukazia osiągnął Chanat Gubiński, który wraz z innymi chanatami powstał w wyniku rozpadu Imperium perskiego po śmierci jego władcy Nadir-szaha z dynastii Afszarydów (1747 r.). Utrata wpływów perskich skutek długoletniej wojny religijnej (początkiem tej wojny stał się wybuch rebelii antyperskiej w 1711 r. z udziałem  plemion po północnej stronie Kaukazu, wyznających głównie islam sunnicki).
https://pl.wikipedia.org/wiki/Nadir_Szah_Afszar
[Chanat Gubiński , choć czasem używa się nazwy Kubiński a nawet Kubański  (tę ostatnią opcję należy odrzucić, aby absolwenci zreformowanej edukacji  nie umiejscawiali Kaukazu na Karaibach. Oczywiście tylko ci nieliczni, którzy orientują  się, gdzie należy na mapie odnaleźć wyspę o nazwie Kuba). Nazwa chanatu wywodzi się od miasta Guba (Quba). Gdy terytoria po południowo-wschodniej stronie Kaukazu oderwały się od Persji, ludy tu zamieszkujące zorganizowały się w liczne chanaty. Sama nazwa chanat wywodzi się od kaganat (rodzaj księstwa lub królestwa). Na Zakaukaziu były to na ogół niewielkie, feudalne struktury plemienno-klanowe]   

Za założyciela-protoplastę Chanatu Gubińskiego uznawany jest Husein Ali-chan (1734 -1758), władający w zasadzie jedynie miastem Guba (wraz okolicznymi osadami - aułami). To niewielkie terytorium miało ważne położenie strategiczne, gdyż prowadził tędy główny szlaki handlowy, chroniony przez sieć fortec pobudowanych na wzniesieniach. W  górzystych rejonach Zakaukazia nie było w zasadzie, poza nadmorskimi szlakami, dróg dostosowanych do transportu towarów. Wspomniane uwarunkowania decydowały o znaczeniu władcy Guby oraz umożliwiły mu ekspansję terytorialną. Ważną przyczyną wzrostu siły chanatu stał się napływ ludności z innych terenów, w których na skutek braku dostatecznej infrastruktury obronnej ludność była nękana rozbojami oraz samowolą lokalnych władców. Zwiększanie się populacji miało, obok czynnika ekonomicznego, również znaczenie militarne, gdyż pozwalało na wystawianie większej ilości zbrojnych. Władca chanatu podjął się zadania, aby scalić wszystkie ziemie zamieszkałe przez szczepy azerskie.
(Azerowie - lud pochodzenia turkskiego; jęz. azerski - turecka grupa  językowa)

W pierwszej kolejności zostało w 1757 r. podporządkowane terytorium chanatu Salyjańskiego wraz z jego stolicą - miastem Salyan, strategicznie ulokowanym nad rzeką Kurą. Przez Salyan przebiegał wcześniej wspomniany główny szlak handlowy do i z Persji. Aneksja tego chanatu zajęła niecały rok i stała się podstawą do wykonania kolejnych podobnych przedsięwzięć, czyli podporządkowania chanatów Bakińskiego i Szemachińskiego.

Działania powodujące rozrost terytorialny chanatu kontynuował syn Huseina Ali-Chana, czyli Fath Ali-chan (1758-1789), szósty władca chanatu Gubińskiego.

W pierwszej kolejności postanowił podporządkować sobie Chanat Derbentu. Było to terytorium małe i ludnościowo nieliczne, co oznacza iż militarnie słabe i stanowiące łatwy łup. Ale było ważnym elementem wspomnianego nadkaspijskiego szlaku handlowego. Władca Derbentu gnębił ludność daninami podatkowymi, zatem mieszkańcy zwrócili się do Fath Ali-chana o udzielenie im pomocy. W 1759 r. Derbent został pokojowo przyłączony do Chanatu Gubińskiego. Wzmocniło to strategiczną rolę tego ostatniego w kontroli głównego szlaku handlowego wschodniego Zakaukazia.

Następnymi terytoriami, które ambitny chan gubiński pozyskał, były chanaty Bakiński i Szemachiński.
W tym wypadku najbardziej łakomy kąsek stanowiło bogate Baku, najważniejszy port na Morzu Kaspijskim i główne centrum handlu zagranicznego w rejonie Morza Kaspijskiego. Rzecz jasna, taki kąsek stanowiło ono również dla wszystkich uboższych sąsiadów, gdyż było niewielkie i słabe militarnie. Władca Baku wykalkulował, że oddanie się pod opiekę silnego chana Guby będzie korzystne, gdyż obroni miasto przed stale powtarzającymi się łupieżczymi najazdami. Tym bardziej, że Fath Ali-chan dał się poznać jako patron rozwoju handlu i rzemiosła. Ponadto chan bakiński był jego krewnym, zatem zjednoczenie obu chanatów w 1767 r. odbyło się na „drodze dyplomatycznej”. Wchłonięcie Baku istotnie wzmocniło ekonomicznie Chanat Gubiński i zbudowało dobrą pozycję wyjściową dla kolejnego etapu jednoczenia ziem azerskich.

Tym kolejnym miało być podporządkowanie Chanatu Szemachińskiego (Szirwańskiego). Stolica chanatu, miasto Szemachy miało dogodne usytuowanie i Fath Ali-chan zamierzał przenieść tu swoją stolicę, wówczas znalazłaby się w centrum powiększonego Chanatu Gubińskiego. Taki gest miałby znaczenie symboliczne, gdyż wcześniej (w okresie od 861 r. do 1538 r.) miasto to było stolicą istniejącego na ziemiach chanatu samodzielnego państwa Szirwanu.
(Szirwan jako pierwszy wyzwolił się spod władzy arabskich kalifów z dynastii Abbasydów. A od  początków XIII wieku stolicą Szirwanu zostało Baku).
Pozyskanie tego chanatu ułatwiło ekspansję na chanaty Karabachski i Szekiński oraz planowane włączenie ziem azerskich położonych jeszcze bardziej na południe.

Fath Ali-chan miał zamiar przyłączyć Chanat Szemachiński również na drodze dyplomatycznej, czyli bez konieczności uciekania się do działań zbrojnych. Władcy chanatów dogadali się, że Chanat Gubiński weźmie pod ochronę Chanat Szemachiński w zamian za corocznie wpłacany okup. Mówiąc prościej powstałaby zależność wasalna. Ale wasal wkrótce zerwał porozumienie, licząc na wsparcie silnego Chanatu Szekijskiego. Wobec takiego obrotu sprawy Fath Ali-chan zaproponował chanowi szekijskiemu podział Chanatu Szemachijskiego, co stało się w 1768 r. Nie minął rok, gdy odzyskał całość podzielonego uprzednio chanatu. Jeszcze w tym samym roku chan gubiński przyłączył w drodze dyplomatycznej do swoich domen także Chanat Dżawadski (stolica Jawad), położony w dorzeczu rzek Araks i Kury (centralna część Zakaukazia). W ten sposób uzyskał otwartą drogę do przyłączenia pozostałych ziem zamieszkałych przez ludy azerskie.

Zjednoczenie części ziem azerskich w jeden organizm państwowy miało duże znaczenie polityczne i gospodarcze. Dzięki temu konflikty pomiędzy poszczególnymi chanatami znacznie osłabły oraz zmalało ryzyko ataków na nie z zewnątrz. To zaś generowało rozwój  gospodarczy. Z tego powodu chłopi, rzemieślnicy, kupcy, a także niektórzy z panów feudalnych z sąsiadujących chanatów sprzyjali polityce zjednoczenia. Oczywiście, nie wszystkim się to spodobało. Wielkie rody feudalne, dotychczas sprawujące w chanatach władzę absolutną, nie chciały jej cedować na jednego władcę.

Wzrost znaczenia omawianej inicjatywy politycznej nie był z aprobatą postrzegany także na dworach rosyjskim i perskim, które liczyły na podział między siebie ziem azerskich. Krótko mówiąc, inicjatywa ta napotkała wkrótce na rosnący w siłę sprzeciw.

Do walki z chanem gubińskim zorganizowały się dwie znaczące koalicje feudałów. W skład jednej weszły chanaty Karabachski, Szekiński oraz były władca chanatu Szemachińskiego. Druga koalicja powstała z inicjatywy władcy Dagestanu, wówczas już wasala Rosji. Oprócz Rosji i Persji na część ziem azerskich miał również chrapkę car Gruzji Iraklij II (z dynastii Bagrationi ), który dołączył do pierwszej z wymienionych koalicji.
[Iraklij II był carem Kartlii i Kachetii, ówcześnie dwóch głównych gruzińskich królestw]

W  1774 r. koalicja ucmijów dagestańskich pod wodzą Amir-Khamzy II - ucmija regionu Kajtagskiego (zamieszkałego przez Kajtagów i Kumyków) uderzyła na Chanat Gubiński. 
[ucmij  - głowa klanu lub kilku klanów; ucmija - wspólnota klanów]

Amir-Khamza II był krewniakiem Fath Ali-chana, jako że ten ostatni był ożeniony z jego siostrą Tuti Bike (Tatu-bijke).
Było to typowe małżeństwo „polityczne” skalkulowane przez Amira na wzmocnienie swojej pozycji  na bazie sojuszu z chanem gubińskim. Natomiast tenże chan traktował takie małżeństwo jako legitymowanie swojej władzy nad pozyskanym ucmijstwem Kajtagskim.

Rozpad „sojusz” nastąpił w chwili, gdy Fath Ali-chan nie wyraził zgody na małżeństwo swojej siostry Hadżidy Bike z Amirem-Khamzą II (chociaż poprzednio mariaż ten obiecał), ale wydał ją za Melika Mohammeda-chana, władającego Chanatem Bakińskim. Nie odwzajemnił się więc Amirowi, zaś ten potraktował to jako osobistą zniewagę wymagającą pomsty.

Natomiast chan bakiński był człowiekiem młodym i niedoświadczonym, stąd podatnym na intrygi i manipulacje ze strony Fath Ali-chana (za pośrednictwem swojej żony, a siostry tegoż). Intrygi te umożliwiły podporządkowanie Chanatu Bakińskiego, co w istotny sposób ułatwiło chanowi gubińskiemu usunięcie z Derbentu Amira-Khamzy II oraz pozostałych ucmijów będących jego stronnikami. 

Fath Ali-chan posiadał, obok Tuti Bike, jeszcze, pięć innych żon, ale większość roku spędzał na dowodzeniu kampaniami militarnymi, mającymi za cel uśmierzanie buntów wybuchających na coraz innych terenach, w tym także buntów inspirowanych z zewnątrz. Jak wiadomo dowolne małżeństwo polityczne wynika wyłącznie z  kalkulacji natury politycznej. Tak więc Tuti-Bike pełniła w Derbencie rolę jego namiestnika (zastępcy).  

Ze swojej roli wywiązywała się na tyle dobrze, że zyskała szacunek u mieszkańców. Jak na kobietę ówczesnej cywilizacji islamskiej zdobyła solidne wykształcenie, bowiem ukończyła pełny cykl nauczania w lokalnej medresie dla dziewcząt. Starała się łagodzić terror podatkowy wobec ludności Derbentu wprowadzony przez jej męża. Przyczyną ucisku fiskalnego było to, że Fath Ali-chan dla realizacji swoich celów utrzymywał sporą armię, która okresowo sięgała do 40 tysięcy zbrojnych, ale w części była oparta na żołnierzu najemnym. Utrzymywanie licznego kontyngentu najemników było bardzo kosztowne. Jeśli łupieżcze najazdy na sąsiadów nie przynosiły łupów w wystarczającej wysokości, chan nakładał nowe podatki aby móc opłacać najemników.

Natomiast działania Tuti Bike miały cele bardziej dalekowzroczne. Dążyła do polepszenia doli mieszkańców Derbentu i sprzeciwiała się grabieżczej polityce podatkowej. Z jej inicjatywy zaczęły powstawać pierwsze manufaktury i fabryki. Dostrzegała w rozwoju produkcji i handlu drogę do wzrost wpływów do budżetu chana. Ale to mogło przynieść efekt po pewnym czasie, natomiast  pilne potrzeby bieżące uniemożliwiały bardziej sensowną politykę w tym zakresie. Ponadto Tuti Bike uważała, że należy nawiązać dobrosąsiedzkie stosunki z Rosją - rosnącym w siłę mocarstwem na północy.

Fath Ali-chan, koncentrujący uwagę na podboju coraz bardziej odległych terenów, nie docenił groźby wewnętrznego oporu ze strony wasalizowanych podstępem lub siłą  byłych samodzielnych władców. Gdy przebywał w Derbencie, Amir-Khamza II wraz Rustamem, kadim tabasarańskim oraz kilkoma innymi lokalnymi sprzymierzeńcami, zaatakowali od płn. zachodu Gubę.
[kadi  -  sędzia, przywódca lokalnej społeczności ; rejon tabasarański – ziemie graniczące od płn.-zach. z Chanatem Derbentu]

Chan gubiński natychmiast wyruszył przeciwko buntownikom, ale nie docenił ich siły. W czerwcu 1774 r. sforsował  rzekę Samur i doprowadził do walnej bitwy w rejonie osady Hudat (Xudat), mniej więcej w połowie drogi pomiędzy Derbentem i Gubą. W jej wyniku poniósł ciężką klęskę i wraz z niewielkim oddziałem gwardii przybocznej schronił się na południowych krańcach swoich ziem, które przyłączył najwcześniej, tj. w mieście Salyan nad rzeką Kura (dz. Kur), tj. w jednej z czterech miejscowości, w których garnizony pozostały wobec niego lojalne (pozostałe to Derbent, Baku i Mughan). Zwycięski Amir Khamza II wkroczył do Guby i od razu zaczął rozdzielanie ziem Chanatu Gubińskiego pomiędzy sojuszników, sam zaś zamierzał zadowolić się Derbentem. 

Ale w Derbencie władzę w imieniu męża sprawowała siostra Amira, wspomniana wcześniej Tuti Bike.
Pod koniec lata 1774 r. Amir-Khamza II dotarł z wojskiem pod mury Derbentu, rozgłaszając wiadomości o śmierci Fath Ali-chana, oraz o tym że wiezie z sobą jego ciało i pragnie je przekazać żonie w celu godnego pochówku. Pogłoski odnosiły skutek, ludność Derbentu masowo uciekała, wielmożowie starali się wyjechać zabierając jak najwięcej dobytku, a liczebność garnizonu topniała z dnia na dzień z powodu licznych dezercji.

Tuti Bike miała zamiar udać się po ciało męża, gdy ktoś ostrzegł ją w porę, że jej mąż żyje, zaś brat zainscenizował oszustwo. Wtedy natychmiast kazała zamknąć bramy Derbentu, choć z pokaźnego uprzednio garnizonu pozostały ledwie dwie setki regularnych żołnierzy. Nie jest jasne co takiego spowodowało, że Tuti Bike postanowiła bronić miasta skazanego wszak, wobec dysproporcji sił, na zagładę. W zapisanych relacjach z tych wydarzeń zawarte zostały wzmianki, iż jedynie poprosiła obrońców Derbentu, aby nie strzelali w kierunku jej brata.

Amir-Khamza II przystąpił do szturmu na twierdzę w Derbencie, na murach której brała aktywny udział w walce obronnej jego siostra Tuti Bike. Twierdza była wyposażona w niezłą artylerię kazamatową. Amir nie planował oblężenia, ufając, że podstęp się powiedzie i zajmie Derbent przy pomocy pomysłowego oszustwa. Główną część jego sił zbrojnych stanowiła licząca ok. 3 000 zbrojnych formacja konnej jazdy, złożona z jego współplemieńców Kumyków. Lekka jazda świetnie nadawała się do przeprowadzania grabieżczych rajdów na małe osady albo szybkich wypadów po stepie, natomiast była nieprzydatna do szturmowania murów twierdz wyposażonych w działa.
Po kilku odpartych przez obrońców atakach Amir odłożył na później zajęcie Derbentu, a tymczasem ruszył, by zająć Baku. Ale tu również napotkał obronę, której nie dał rady sforsować, wobec czego po dokładnym spustoszeniu okolicznych terenów, powrócił pod Derbent z zamiarem blokowania twierdzy do czasu, aż obrońcom skończą się zapasy żywności.

Przed blokadą twierdzy w Derbencie zdołał do niej powrócić drogą morską Fath Ali-chan, który na powrót objął władzę mieście. Liczył się z tym, iż siły którymi dysponował, nie zdołają obronić miasta, dlatego wysłał gońca do najbliższego oddziału armii rosyjskiej, stacjonującego w miejscowości Kizył, oddalonej ok. 150 km na północ od Derbentu, gdzie korpusem rosyjskim dowodził generał Johann Friedrich hrabia von Medem.

Blokowanie Derbentu przez siły Amira-Khamzy II ciągnęło się przez 9 miesięcy, zanim nadciągnął 4,5-tysięczny korpus rosyjski, który rozłożył się obozem kilkanaście km przed Derbentem. Amir zwinął oblężenie i skierował swoje oddziały przeciwko rosyjskiej ekspedycji.

Gdy jego doborowa jazda została przetrzebiona przez rosyjskie armaty, uciekł z jej pozostałością.  Niebawem do obozu generała von Medema dotarł Fath Ali-chan, który na kolanach wręczył hrabiemu klucze do Derbentu wraz z osobistą deklaracją, że oddaje się Rosji w wieczyste poddaństwo. Klucze wraz z pismem zostały wysłane do Sankt Petersburga dla imperatorowej Katarzyny II. Był to rok 1775, gdy wojsko rosyjskie po raz pierwszy stacjonowało w Derbencie.
(Niebawem się wycofało wskutek stanowczego protestu posła osmańskiego).

W tamtym czasie imperatorowa Rosji nie zamierzała przedsiębrać na Zakaukaziu żadnych poważnych działań, aby nie zerwać niedawno zawartego porozumienia z Imperium Osmańskim (Turcją). Wyraziła tylko zgodę, aby generał hrabia von Medem ukarał ucmija-buntownika, jako wyraźną  przestrogę dla jego naśladowców, jak i wzbudzenia respektu przed potęgą rosyjską.

Amir-Khamza II dał dodatkowy pretekst dla rosyjskiej interwencji, gdyż porwał do niewoli rosyjskiego podróżnika, lekarza i botanika Samuela Gottlieba Gmelina, chcąc go wymienić na tych ze swoich poddanych, którzy zbiegli na kontrolowane przez Rosję tereny Kumykii.
(Naukowiec ten zmarł  podczas pobytu w niewoli w lipcu 1774 r.)
 https://pl.wikipedia.org/wiki/Samuel_Gottlieb_Gmelin

W interesie Rosjan nie było wzmacnianie siły dagestańskich ucmijów, dlatego nadal okazywali wsparcie swojemu formalnemu lennikowi Fath Ali-chanowi w walce z jego wrogami.

Po doznanej klęsce Amir-Khamza zajął się tym, co najlepiej potrafił, czyli rozbojami i grabieżami, przy czym ze szczególnym upodobaniem łupił kupców ormiańskich.

W tym czasie Fath Ali-chan przeciągnął na swoją stronę kierującego ucmijstwem Kajtagskim współplemieńca Amira oraz innych feudałów i ważne osobistości z Dagestanu. Zaplecze i poparcie dla Amira znikło i musiał on ukorzyć się przed chanem kubińskim. W 1776 r. na walnym zebraniu dagestańskiej starszyzny ucmij Amir–Khamza II i kadi Tabasaranu zobowiązali się do zaprzestania walki przeciwko Chanatowi Kubińskiemu.

[W 1784 r. Amir-Khamza II zwrócił się do Rosji o przyjęcie jego i pozostałych jego stronników pod  opiekę (poddaństwo). W dwa lata później powtórzył swoją prośbę. Na obydwie nie otrzymał odpowiedzi]

Ucmij Amir-Khamza II zmarł w 1787 r. w jednej ze swoich dagestańskich włości (osada Berikey ok. 20 km na północ od Derbentu). Pochowany został w rodzinnym grobowcu w rodowej posiadłości , twierdzy Kala Korejsz, gdzie wcześniej pochowano jego rodzonego brata.
https://www.culture.ru/institutes/6167/krepost-selo-kala-koreish-v-dagestane

Tuti Bike przyjechała na pogrzeb brata. Mocno przeżyła jego śmierć, wskutek czego zachorowała
i również niebawem zmarła na swojej rodzinnej ziemi.

Fath Ali-chan pochował ją w Derbencie, budując z tej okazji grobowiec-mauzoleum, gdzie potem grzebano innych członków rodziny chana. Budynek  mauzoleum zachował się do naszych czasów.

Mauzoleum Tuti Bike.
Miasto Derbent (Autonomiczna Republika Dagestanu - Federacja Rosyjska)

Chan kubiński nie zrezygnował z planów zjednoczenia jak największej części ziem azerskich, teraz zamierzył przyłączyć Chanat Karabachu również na drodze dyplomatycznej. W sposób pokojowy zamiar nie powiódł się, wobec czego zorganizował w latach 1780-81 wyprawę wojenną na Karabach. Także ekspedycja zbrojna nie zakończyła się sukcesem.

Po śmierci Fath Ali-chana w 1789 r. Chanat Kubiński na powrót rozpadł się na samodzielne chanaty, które on przez tyle lat starał się scalić.
Samodzielność odzyskał wówczas także Chanat bakiński. Przez kilka lat toczyła się w tym Chanacie walka o władzę pomiędzy zwolennikami poddaństwa szachowi Iranu oraz zwolennikami poddaństwa carowi Rosji. Najpierw władze przejął zwolennik Rosji Husejn Ghulu-chan, a po jego obaleniu zwolennicy szacha Iranu (Aga Mohammed Shah Kadjar).  

Rosjanie postrzegali to jako utratę swoich wpływów na Zakaukaziu, więc imperatorowa Katarzyna II wydała rozkaz wiosną 1796 r., by wojska rosyjskie zajęły na tym obszarze co się tylko da. Już 10 maja zajęły Derbent i kontynuowały marsz na Baku. W dniu 13 czerwca chan bakijski przyniósł rosyjskiemu generałowi Walerianowi Aleksandrowiczowi hrabiemu Zubowowi klucze do miasta i uznał swoje poddaństwo wobec cara Rosji.

W twierdzy bakińskiej Rosjanie osadzili garnizon liczący 2 bataliony piechoty, 2 szwadrony jazdy, a ponadto 3 polowe armaty. Przywództwo garnizonu objął generał major Gabriel Michajłowicz Rachmanow, a niebawem na redzie bakińskiego portu zacumowały okręty rosyjskiej floty kaspijskiej.

Na początku listopada 1796 r. zmarła cesarzowa Katarzyna II, zaś  jej następca Paweł II Romanow rozkazał generał-majorowi Zubowowi opuścić wraz z wojskiem Baku w trybie natychmiastowym.  Ewakuacja oddziałów rozpoczęła się w grudniu 1796 r., zaś ostatnie formacje rosyjskie opuściły Baku oraz całość ziem azerskich w I półroczu 1797 r.

Jeszcze tym razem Rosyjskie Imperium nie zagrzało miejsca w Baku nie chcąc wszczynać nowej wojny z Iranem i Turcją. Na trwałe zainstalowało się tu dopiero w wieku XIX-tym. Wtedy właśnie jednym z carskich namiestników Baku był drugi z braci despotów, czyli Stanisław Despota Bratoszyński-Zenowicz.

O jego bakińskich losach opowiem w kolejnej notce.

******

Notki o braciach despotach            

http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/dwaj-despotowie
(O najbogatszym mieście XIX wiecznej Syberii i jego polskim burmistrzu oraz handlu herbatą - cz.1)
http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/dwaj-despotowie-kontynuacja (cz. 2 - Kiachta)
http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/dwaj-despotowie-kontynuacja-
kontynuacji (cz. 3 - Kiachta
http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/dwaj-despotowie-tobolsk (cz. 4 - Tobolsk)
http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/kaukaska-epopeja-albo-pomostowka
(cz. 5 - Kaukaz)
http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/pomostowka-czyli-dokonczenie-kaukaskiej-epopei
(cz. 6 - Zakaukazie)

******                                                                                                                              

 

Wykaz wszystkich moich notek na portalu "Szkoła Nawigatorów" pod linkiem:

http://stanislaw-orda.szkolanawigatorow.pl/troche-prywaty

 

 

 

---

tagi:

	stanislaw-orda
	4 lipca 2021 16:13

19     1458    3 zaloguj sie by polubić